Πολλοί ασφαλώς Βεροιαίοι αλλά και ξένοι έχουν δει τη φωτογραφία του Βήματος του Αποστόλου Παύλου που εμφανίστηκε στα χρόνια του Α΄ παγκοσμίου πολέμου (1914-1018), την αρχαιότερη, κατά πάσα πιθανότητα, του σπουδαιότατου για τους χριστιανούς αυτού μνημείου, η οποία το παρουσιάζει όπως ήταν κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας στη Βέροια, αλλά λίγοι μάλλον ξέρουν ότι πανομοιότυπο μ’ αυτό της φωτογραφίας, που προαναφέρθηκε, υπάρχει και στη μια από τις τέσσερις ζωγραφιές, που αποτελούν μέρος της εσωτερικής διακόσμησης του Μενδρεσέ τζαμιού, του γνωστού και ως Παυλείου Πολιτιστικού Κέντρου της Ι.Μ.Β.Ν.Κ.
Η παρουσία της απεικόνισης του Βήματος του Αποστόλου Παύλου μέσα στο μωαμεθανικό τέμενος, που προαναφέρθηκε, αποτελεί, οπωσδήποτε, μαρτυρία ότι αυτό έχαιρε σεβασμού και από τους μουσουλμάνους, οι οποίοι (όσοι τουλάχιστον απ’ αυτούς ήταν διαβασμένοι) θα ήξεραν την ιστορία του. Εξάλλου ας μην ξεχνούμε ότι πολλοί από τους μουσουλμάνους της Βέροιας, οι ίδιοι ή κάποιος πρόγονός τους, ήταν κάποτε χριστιανοί Ρωμιοί, που αλλαξοπίστησαν με ή χωρίς τη θέλησή τους και ως εκ τούτου θα ήταν γνώστες των θρησκευτικών και μη παραδόσεων των συμπατριωτών τους.
ΤΑ ΙΕΡΑ ΣΚΑΛΟΠΑΤΙΑ
Τα τρία ιερά μαρμάρινα σκαλοπάτια που αποτελούν το αρχαίο Βήμα και φυλάσσονται στην κεντρική κόγχη του νεότερου Βήματος, η μνημειώδης μορφή του οποίου διαμορφώθηκε αρχικά στη δεκαετία 1953-1963, είναι τα πρώτα της κλίμακας (σκάλας) των επτά βαθμίδων (σκαλοπατιών – το έβδομο αποτελούσε το κεφαλόσκαλο) του Βήματος της φωτογραφίας του 1914-1918.
Η κλίμακα εκείνη των επτά βαθμίδων (όπως φαίνεται καθαρά στη φωτογραφία της) ακουμπούσε σε τοίχο μονώροφου μάλλον κτιρίου, ευρισκόμενου δίπλα στον μαντρότοιχο του τουρκικού κοιμητηρίου της οθωμανικής συνοικίας της Βέροιας «Τσιαλίκ ή Τσαλάικ μαχαλά», όπως πρόφεραν το τούρκικο όνομά της οι Βεροιαίοι, ή «Τα πολλά τα κυπαρίσσια», όπως ήταν η ελληνική ονομασία της.
Η περιοχή του Βήματος του Αποστόλου Παύλου της Βέροιας αποκαλούνταν από τους οθωμανούς και «Μουσάλα», επειδή εκεί συνεδρίαζαν οι Τούρκοι για θρησκευτικά ή πολιτικά θέματα.
Δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής του θεατή της φωτογραφίας του 1914-1918 ότι στο βόρειο μέρος του τοίχου, του κτιρίου, στο οποίο, όπως προαναφέρθηκε, ακουμπά το Βήμα του Αποστόλου Παύλου, φαίνεται αχνά μια ανάγλυφη μαρμάρινη αβαθής κόγχη που επιστέφεται από ένα ενεπίγραφο ίσως μαρμάρινο ανάγλυφο επιστύλιο, γιατί σ’ αυτά, μάλλον, αναφέρονται τα εξής αναγραφόμενα στην εφημερίδα «Αστήρ» της Βέροιας και στην Ιστορία της Βέροιας του Γ.Χ. Χιονίδη στο σχετικό κεφάλαιο: «Ο Απ. Παύλος ευηγγελίζετο εν εκάστη πόλει από της συναγωγής, η υφισταμένη δε και διασωθείσα παρά το Βήμα κόγχη, την οποίαν σκληροί «αντίτοποι και μαλλ’ ευ άμουσοι» διανοούμενοι εξήλειψαν κατά το 1924… μαρτυρεί ότι εκεί ήτο συναγωγή… Εις την θέσιν εκείνην ευρίσκοντο επτά κλίμακες εξ ων μία μικρά. Υπήρχε Ναΐδριον με τρεις μικρούς θόλους, εκ των οποίων ο κεντρικός, ήτο μεγαλύτερος. Εις τον θόλον αυτόν ευρίσκετο εικών φέρουσα την τουρκικήν χρονολογίαν ΙΛΟΟ (=1855)».
ΤΟ ΜΙΝΜΠΑΡ-ΑΜΒΩΝΑΣ
Στη φωτογραφία του 1914-1918 βλέπουμε επίσης ότι πλατύσκαλο του Βήματος του Αποστόλου Παύλου στεγάζεται από έναν θόλο σχήματος ανεστραμμένου χωνιού, ο οποίος εδράζεται πάνω σε τετράγωνη περίτεχνη βάση, στηριζόμενη σε τέσσερα ψηλά δοκάρια που πατούν στο έδαφος. Μου είναι άγνωστο αν η κατασκευή αυτή ήταν ξύλινη ή μετάλλινη ή αν αποτελούνταν και από ξύλινα και από μετάλλινα μέρη. Για ένα πράμα όμως δεν υπάρχει αμφιβολία, ότι προφανώς αυτή η διαμόρφωση του Βήματος από τους οθωμανούς έγινε για να χρησιμοποιείται αυτό ως Μινμπάρ, δηλαδή ως άμβωνας μουσουλμανικού τεμένους, όπως μαρτυρεί και η ομοιότητά του, τηρουμένων βέβαια των αναλογιών, με το μινμπάρ που υπάρχει μέσα στην Αγια-Σοφιά της Κωνσταντινούπολης από τότε που λειτουργούσε ως τζαμί.
Μου είναι άγνωστο, αν το Βήμα του Αποστόλου Παύλου, με τη μορφή που έχει στη φωτογραφία του 1914-1918 και στη ζωγραφιά του τεμένους του μεντρεσέ, βρισκόταν κάποτε μέσα σε κάποιο μωαμεθανικό τέμενος ως μινμπάρ, ή αν, χωρίς το μινμπαρικό στέγαστρο βέβαια βρισκόταν μέσα σε κάποιο «Ναΐδριο», για το οποίο γίνεται λόγος στο κείμενο της εφημερίδας «Αστήρ» και της Ιστορίας του Γ.Χ. Χιονίδη, που παρουσιάστηκε πιο πάνω, ως άμβωνας, ή αν ήταν πάντα μια ανεξάρτητη υπαίθρια κατασκευή, ευρισκόμενη στην περιοχή της Βέροιας, την οποία ο Τούρκος περιηγητής του 17ου αιώνα, ο Εβλιγιά Τσελεμπή, την αποκαλεί «μεγάλο ανοιχτό και αξιοθέατο μεντρεσέ (ιεροδιδακτήριο)», ή αν ήταν λείψανο κάποιας αρχαίας εβραϊκής Συναγωγής ή κάποιου άλλου αρχαίου δημόσιου ή ιδιωτικού κτιρίου, το οποίο είχε καθαγιάσει με το πέρασμά του ο Απόστολος των Εθνών.
ΠΟΙΑ ΗΤΑΝ Η ΜΟΦΗ
ΤΟΥ ΒΗΜΑΤΟΣ ΕΠΙ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ;
Η αναφορά βέβαια σε «ναΐδριο» με τρεις μικρούς θόλους μας προβληματίζει και αναρωτιόμαστε: Ποια να ήταν άραγε η μορφή του Βήματος στα βυζαντινά χρόνια και ποια η διαμόρφωση του χώρου που το περιέβαλλε;
Θα πρέπει οπωσδήποτε να γίνει μια σχετική έρευνα από κάποιον ή μάλλον κάποιους νέους και ικανούς ερευνητές σε όλα τα αρχεία εσωτερικού και εξωτερικού, όπου θα μπορούσαν να υπάρχουν κάποιες πληροφορίες για το Βήμα του Αποστόλου Παύλου στη Βέροια από τα χρόνια των επισκέψεων του Αποστόλου των Εθνών σ’ αυτήν ως τα χρόνια της έλευσης και εγκατάστασης των Οθωμανών στην περιοχή μας, από τα μέσα δηλαδή του πρώτου μέχρι τα μέσα του δέκατου πέμπτου μετά Χριστόν αιώνα.
ΟΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΒΗΜΑΤΟΣ
ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ
Έπειτα από την απελευθέρωση της Βέροιας (16 Οκτωβρίου 1912)και τη φυγή των Τούρκων με την ανταλλαγή των πληθυσμών που ακολούθησε τη Μικρασιατική καταστροφή (1922) στο Βήμα έγιναν διαδοχικά οι εξής αλλαγές που μαρτυρούνται από αντίστοιχες φωτογραφίες: Πρώτα αφαιρέθηκε το «μινμπαρικό» στέγαστρο, όπως φαίνεται στη φωτογραφία του εξωφύλλου της Ιστορίας της Βέροιας του Α.Ε. Χριστοδούλου (Βέροια, Μάρτιος 1960). Έπειτα αφαιρέθηκε το κεφαλόσκαλο, και στη συνέχεια τα 5-6 σκαλοπάτια που απέμειναν περιφράχτηκαν με έναν καγκελόφραχτο περίβολο, ο οποίος υπήρχε ως το 1953, τότε που με τις άοκνες προσπάθειες της Όλγας Μιχαηλίδου άρχισε να χτίζεται το μνημειώδες προσκύνημα, στου οποίου την κεντρική κόγχη, μπροστά στο ψηφιδωτό με τη μορφή του Αποστόλου των Εθνών Παύλου τοποθετήθηκαν μόνο τα τρία πρώτα μαρμάρινα σκαλοπάτια της κλίμακας (σκάλας) των επτά βαθμίδων (σκαλοπατιών) των χρόνων της τουρκοκρατίας ως αρχαιότερα αυτής.
Ο ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ
Θα ήταν σημαντική παράλειψη, αν δεν σημειώναμε ότι το Βήμα του Αποστόλου Παύλου στη Βέροια διασώθηκε και αποτελεί στις μέρες μας το σπουδαιότερο και αρχαιότερο χριστιανικό προσκύνημα της πόλης μας, χάρη στον αξιοθαύμαστο σεβασμό στις πατρογονικές παραδόσεις των Βεροιέων, οι οποίοι, όπως βέβαια και όλοι οι άλλοι Έλληνες, δεν ξεχνούν τις ρίζες τους και τις άρρηκτα δεμένες μ’ αυτές παραδόσεις τους, «διότι δεν δικαιολογείται άλλως η εμμονή των κατοίκων (της Βέροιας) να θέτουν το Βήμα τούτο εις θέσιν, η οποία επί 500 χρόνους περίπου ανήκεν εν τούτοις εις την τουρκικήν συνοικίαν» (Γ.Χ.Χ. Ιστ. Βερ. Α΄ σελ. 179).
Υ.Γ. ΟΙ ΕΠΤΑ ΚΛΙΜΑΚΕΣ
Δε θα έπρεπε, οπωσδήποτε, να αφήσω ασχολίαστη τη φράση του κειμένου, που παρουσιάστηκε πιο πάνω, ότι «εις την θέσιν εκείνην ευρίσκοντο επτά κλίμακες εξ ων η μία μικρά…» γιατί, αν δεν πρόκειται για άστοχη διατύπωση και αν πράγματι υπήρχαν εκεί επτά κλίμακες, δηλαδή επτά σκάλες και όχι μία μόνο κλίμαξ (σκάλα) με επτά βαθμίδες (σκαλοπάτια) τότε θα έπρεπε να ερευνηθεί σε τί είδους κτίσματα ανήκαν εκείνες οι κλίμακες.
Είναι κρίμα που η περιοχή του Βήματος οικοδομήθηκε και μάλιστα πριν ερευνηθεί προηγουμένως με μεγάλη προσοχή.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Γ.Χ. Χιονίδης, Ιστορία της Βέροιας (της πόλεως και της περιοχής) τομ. Α΄, Βέροια 1960.
2. Α.Ε. Χριστοδούλου, Ιστορία της Βέροιας, Μάρτιος 1960.
3. Β. Δημητριάδη, Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή, Θεσσαλονίκη 1973.
4. Ι.Κ. Βασδραβέλλη, Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας (Αρχείον Βεροίας-Ναούσης 1598-1886, Θεσ. 1954).
5. Θ. Γαβριηλίδη, Η Βέροια στους αιώνες (Βεργιώτικα σημειώματα), Βέροια 1999.
6. Α.Μ. Κολτσίδα, Ιστορία της Βέροιας και της περιοχής, Θεσσαλονίκη 2012.
7. Π. Παπαδημητρίου, Το Βήμα του Απ. Παύλου στη Βέροια, Θεσσαλονίκη 1974.
