φωτο: Βέροια 1978. Μπροστά στον τοίχο της μνήμης (Αρχείο Γιάννη Καμπούρη)
Η πρώτη συνειρμική εικόνα μου σε κάθε αναφορά του θέματος είναι το γεμάτο αγωνία βλέμμα που αντάλλαξαν οι γονείς μου τη στιγμή της ανακοίνωσης από την τηλεόραση ότι “αναρχικά στοιχεία κατέλαβον το Πολυτεχνείον …” και η σχεδόν ταυτόχρονη απλοϊκή παιδική απορία μου: Γιατί χτυπάνε αυτούς τους νεαρούς; Τι έχουν κάνει;
Αποδείχθηκε αρκετά δύσκολη υπόθεση η απάντηση στο παιδικό αυτό ερώτημα, γιατί η εξέγερση του Πολυτεχνείου έχει σφιχτά επενδυθεί με σύνθετες πολιτικές αναλύσεις και ερμηνείες (συχνά προς αποκομιδή κομματικών οφελών) έως και με μυθεύματα.
Πέρασαν λοιπόν αρκετά χρόνια αναζήτησης, ώσπου προσωπικά να διακρίνω κάπου στο βάθος, στον πυρήνα όλων αυτών, ότι εκείνοι οι “ακούρευτοι” νέοι και νέες, με τον αυθορμητισμό και την αγνόηση (όχι όμως άγνοια) κινδύνου της νιότης, διαδήλωσαν κατά τις θυελλώδεις εκείνες ημέρες ένα καθολικό και διαχρονικό τρίπτυχο: «Ψωμί-Παιδεία-Ελευθερία», ζητώντας δηλαδή: εργασία και διαβίωση αξιοπρεπή, μόρφωση πολύπλευρη και ουσιαστική ως πολιτειακή υποχρέωση προς όλους, ελευθερία σκέψης, λόγου και ισότιμης έκφρασης για όλους. Ένα σύνθημα που μπορούσε να εκπροσωπήσει όλο το φοιτητικό κίνημα αλλά και όχι μόνο το φοιτητικό κίνημα, ένα σύνθημα πανανθρώπινο (ας μου επιτραπεί η παράφραση): από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο!!!
Κανείς, νομίζω, δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι πάνω στο «Ψωμί-Παιδεία-Ελευθερία» θεμελιώθηκε η εξέγερση του Πολυτεχνείου. Εμφανίστηκε από τα σπάργανά της, καθώς πρωτοαναρτήθηκε στην δεύτερη κατάληψη της Νομικής, ακούστηκε κατά την πορεία των φοιτητών της Νομικής προς το Πολυτεχνείο και έγινε το σήμα κατατεθέν της. Παρόλα αυτά δεν ήταν αποκλειστικό γέννημα του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος.
Ως προς τα δύο σκέλη του: «Ψωμί και Ελευθερία», έλκει την καταγωγή του από τη Γαλλική Επανάσταση, διαδόθηκε στην Ευρώπη, κατόπιν στη Λατινική Αμερική και πήρε παγκόσμια διάσταση.
Το τρίτο, συνδετικό σκέλος του: «Παιδεία», προήλθε από το κίνημα των νέων της δεκαετίας του ’60, γνωστό ως κίνημα του 1-1-4 (από το ακροτελεύτιο άρθρο του Συντάγματος του 1952) και του 15% για την παιδεία (θυμίζω: Προίκα στην παιδεία και όχι στη Σοφία). Τότε δηλαδή που τα ανάκτορα ανέβαζαν και κατέβαζαν κυβερνήσεις, οι σπουδαστές διεκδικούσαν στους δρόμους πραγματικά δωρεάν παιδεία, οι μαθητές του Γυμνασίου έδιναν σκληρές μάχες για να κερδίσουν μια υποτροφία, ώστε οι γονείς τους να μην είναι υποχρεωμένοι να πληρώνουν “χαράτσι” για τις σπουδές τους και παράλληλα ο ελληνικός κρατικός προϋπολογισμός προικοδοτούσε την πριγκίπισσα Σοφία με 300.000 δολάρια κι αναλάμβανε τα 2.800.000 δολάρια των εξόδων του γάμου της… [Για να έχουμε μέτρο σύγκρισης και τη δυνατότητα αναγωγής, εκείνη την περίοδο ένα ολοκαίνουργο διαμέρισμα 80τ.μ.αγοραζόταν στην Ελλάδα με 4.000 δολάρια].
Θυμάμαι ότι το σύνθημα «Ψωμί-Παιδεία-Ελευθερία» στην πόλη μας προσπάθησαν να το κρατήσουν επίκαιρο, σε συνδυασμό με την απόδοση τιμών προς τους αδικοχαμένους της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, τα μέλη του τοπικού Συλλόγου Φοιτητών. Οι τιμητικές εκδηλώσεις μνήμης όμως τελέστηκαν στη σκιά των βουλευτικών εκλογών του 1974, που ήταν το μείζον γεγονός.
Από αριστερά: Τσουλής Στέφανος, Μαναβή Ρούλα, Ναζλίδης Γιάννης, Λιόλιος Μάκης, Αμανατίδης Γιάννης, Μπαρμπαρούσης Γιώργος, Κανδύλας Αργύρης, Λυρής Νίκος, Καραντουμάνης Τριαντάφυλλος (Αρχείο: Γιάννη Καμπούρη)
Θυμάμαι ότι την επόμενη χρονιά (1975) και παρόλο που η αγωνία για την εδραίωση της δημοκρατίας στη χώρα συνέχιζε να είναι το κυρίαρχο αίσθημα, οι προσπάθειές τους έγιναν πιο οργανωμένες. Με κέντρο των εκδηλώσεων το άδειο τότε κτήριο δίπλα από τον κινηματογράφο ΣΤΑΡ (όπου σήμερα στεγάζονται οι Δημοτικές Υπηρεσίες) έγινε έκθεση φωτογραφιών από τα γεγονότα του ’73 με μουσική υπόκρουση από τα πρωτοεμφανιζόμενα στη δισκογραφία ηχητικά ντοκουμέντα, ακούστηκαν ομιλίες, προβλήθηκαν διαφάνειες κι όλα αυτά σκόρπιζαν ρίγος συγκίνησης στους περαστικούς. Δειλά-δειλά στην αρχή, πιο μαζικά στη συνέχεια, με εμφανή όμως πάντα τα ανάμικτα αισθήματα της ανασφάλειας και της συγκίνησης, κάποιοι συμπολίτες μας άρχισαν να αφήνουν λιτές ανθοδέσμες στα σκαλοπάτια της εισόδου του κέντρου των εκδηλώσεων.
Βέροια 1975. Αριστερά τα γραφεία του Συλλόγου Φοιτητών Βέροιας επί της σημερινής οδού Βικέλα…
Δεξιά : Η επί της οδού Μητροπόλεως είσοδος του κέντρου των επετειακών εκδηλώσεων προς τιμή της εξέγερσης του Πολυτεχνείου. (Αρχείο: Γιάννη Καμπούρη)
Αριστερά: Ο εκθεσιακός χώρος των εκδηλώσεων μνήμης
Δεξιά: Σιωπηλοί επισκέπτες του χώρου (Αρχείο Γιάννη Καμπούρη)
Θυμάμαι ότι το 1976 στα καθιερωμένα της διοργάνωσης προστέθηκε, κρυφά την προηγούμενη της επετείου νύχτα (λόγω της αστυνομικής απαγόρευσης περί αφισοκολλήσεων) η ανάρτηση ενός πανό στον απέναντι πετρόχτιστο αυλόγυρο του 1ου Δημοτικού Σχολείου Βέροιας τότε (νυν Δημαρχείο Βέροιας) με το σύνθημα: «Το Πολυτεχνείο Ζει». Η παρουσία πολιτών και μελών διαφόρων Συλλόγων, οι οποίοι έσπευσαν νωρίς το πρωί να καταθέσουν στεφάνια στη βάση του αυλόγυρου, απέτρεψε τελικά την αποκαθήλωσή του από τα εντεταλμένα αστυνομικά όργανα.
Θυμάμαι, ως μαθητής της Β’ τάξης του 1ου 6ταξίου Γυμνασίου Αρρένων Βέροιας εκείνη τη χρονιά, τους εκπροσώπους των μαθητών της 5ης και 6ης Γυμνασίου να βγαίνουν από το γραφείο καθηγητών απογοητευμένοι από την απόρριψη του αιτήματός τους να καταθέσουν το δικό τους στεφάνι. Και στη συνέχεια, μετά από συνοπτικές διαδικασίες, να ξεκινούν αποφασιστικά και συντεταγμένα την “εκτός νόμου” πορεία τους προς τον “τοίχο της μνήμης”.
Θυμάμαι την έκταση που πήρε το πρωτόγνωρο αυτό θέμα στην κοινωνία της Βέροιας, τις έντονες διαμαρτυρίες γονέων κι όχι μόνο, τις ανοικτές επιστολές και τα σχετικά δημοσιεύματα στον τοπικό τύπο... Για να επακολουθήσει προς συμμόρφωση και παραδειγματισμό, μετά την γενική κατακραυγή, η επιβολή ποινής 6ήμερης αποβολής από τα μαθήματα σε όλους ανεξαιρέτως τους “απείθαρχους” μαθητές.
Θυμάμαι να αποχωρούν σε ομάδες των 7 κάθε Δευτέρα, μετά την πρωινή προσευχή και την ανακοίνωση μείωσης της διαγωγής τους από “κοσμιοτάτη” σε “κοσμία”, στα μάτια όμως ημών των μικρότερων να φαντάζουν “γίγαντες” θάρρους και ήθους…
Θυμάμαι ότι την επόμενη χρονιά (το 1977 είχε συντελεστεί ο διαχωρισμός μας σε 3τάξιο Γυμνάσιο και 3τάξιο Λύκειο) ο Σύλλογος Καθηγητών του 1ου Γυμνασίου Αρρένων Βέροιας με στυλοβάτη την Γυμνασιάρχη μας κ. Χουβαρδά αποφάσισε τη διοργάνωση μιας ωριαίας εσωτερικής σχολικής γιορτής στη μνήμη των πεσόντων του “Πολυτεχνείου”. Στην αίθουσα του αμφιθεάτρου λοιπόν ακούστηκαν (ίσως για πρώτη φορά σε σχολική αίθουσα) τα ηχητικά ντοκουμέντα από την εξέγερση διανθισμένα με σχετικά σχόλια από κάποιους συμμαθητές μου και ότι κλήθηκα στο τέλος, μέσα σε ιδιαίτερα φορτισμένη συναισθηματικά ατμόσφαιρα, για την απαγγελία του ποιήματος της Λένας Παππά, το οποίο είχε αφιερώσει στον νεκρό μαθητή Διομήδη Κομνηνό. Ναι, το θυμάμαι ακόμη:
Μάτια κλειδωμένα, χέρια παγωμένα
κείτεται
-δεκοχτώ χρονώ ήτανε δεν ήτανε-
για να έχω εγώ πουλιά-φτερά στα χέρια μου,
και συ στο σπιτάκι σου,
μια γλάστρα με βασιλικό στο πεζουλάκι
και τα παιδιά μας ξένοιαστα να χτίζουνε το μέλλον.
Η μάνα του τον περιμένει και δεν έρχεται,
η άνοιξή του παίζει και δεν τηνε ξέρει πια.
Στις φλέβες του αίμα σταματημένο και πικρό,
γυαλί σπασμένο ο κόσμος, σωριασμένο πάνω του.
Για να έχω εγώ τον άσπρο μου ύπνο
και συ γαρίφαλο χαμόγελο στο στόμα σου,
για να 'χουν τα παιδιά μας το δικό τους ήλιο...
Κάπου στη μέση δεν άντεξα το συναισθηματικό βάρος, ένα δάκρυ ξέφυγε και απεγνωσμένα προσπαθούσα να το κρύψω σκύβοντας το κεφάλι μου. Βρήκα τη δύναμη να ολοκληρώσω την απαγγελία και τότε μόνο ξανασήκωσα το κεφάλι μου. Τόλμησα να αντικρίσω τα βλέμματα των σεβαστών καθηγητών μου και των συμμαθητών μου. Ήταν επίσης όλα δακρυσμένα …
Θυμάμαι τη μεγάλη αίσθηση που έκανε εκ νέου στην κοινωνία της πόλης μας το 1978 η σύλληψη του τότε προέδρου του Συλλόγου Φοιτητών Βέροιας και η προσαγωγή του σε δίκη, με την κατηγορία της “επικόλλησης αφισών πολιτικού περιεχομένου άνευ αδείας της αρμοδίας Αρχής”. Ο “κατηγορούμενος”, ο κ. Γιάννης Καμπούρης (πρώην Διευθυντής της ΚΕΠΑ Βέροιας) στην πραγματικότητα φρόντιζε για την καθιερωμένη ανάρτηση του πανό στον “τοίχο της μνήμης” και διάφορων ενημερώσεων για τις επικείμενες εκδηλώσεις. Κατά την εκδίκαση της υπόθεσης στις 7 Φεβρουαρίου 1979, τον υπερασπίσθηκε αμισθί ο κ. Κώστας Καπανίδης (πατέρας του εν ενεργεία δικηγόρου συμπολίτη μας κ. Γιάννη Καπανίδη).και τελικά αθωώθηκε.
Επετειακή εκδήλωση στην Αντωνιάδειο Στέγη Γραμμάτων και Tεχνών (Αρχείο Γιάννη Καμπούρη)
Θυμάμαι, την επόμενη χρονιά (1979) στη γωνία Αγίου Δημητρίου και Μητροπόλεως, μια παρέα από 4-5 μεσήλικες (τότε) να επικρίνει την εξέγερση του Πολυτεχνείου ως «άκαιρη, επιπόλαιη απερισκεψία… η οποία ανέτρεψε την προγραμματισμένη προς την ομαλότητα πορεία… μάλιστα στάθηκε αφορμή για την εκδήλωση του εσωτερικού αντικινήματος του Ιωαννίδη… με τελικό αποτέλεσμα τον “Αττίλα” στην Κύπρο».
Με τη “στερνή μου γνώση” και ηλικία, τους απαντώ σήμερα ότι μια τέτοια συζήτηση δεν είναι παρά ένα βολικό ξεφόρτωμα των ενοχών και μετάθεση των ευθυνών τους. Πράγματι η εξέγερση του Πολυτεχνείου δεν πέτυχε αφ’ εαυτού της την πτώση της χούντας των συνταγματαρχών. Όμως, αν η έγκαιρη αφύπνιση του ελληνικού λαού και η μαζική συμμετοχή του σε ανάλογες εκδηλώσεις αντίδρασης ή έστω άρνησης συνεργασίας με το καθεστώς ανά την επικράτεια, μετέτρεπε τη σπίθα σε αδάμαστη πυρκαγιά, τότε και η επαναφορά της Δημοκρατίας θα γινόταν συντομότερα (εδώ προσδιορίζω την ενοχή, στην αποφυγή ανάληψης ευθυνών) και κυρίως θα είχε αποτραπεί η μετέπειτα εισβολή των Τούρκων στη μαρτυρική Κύπρο (εδώ προσδιορίζω το βολικό ξεφόρτωμα, στη μετάθεση ευθυνών).
Αγαπητοί φίλοι, η εξέγερση του ’73 στο Πολυτεχνείο, μια δίκαιη, ανεπιτήδευτη και φλογερή εξέγερση νέων, η οποία ως τέτοια διαπέρασε τα στεγανά όλων των τότε πολιτικών σχηματισμών, σε μια εποχή όπου η κοινωνία των “ωρίμων- σκεπτόμενων” κινούνταν από το «Σσσς! Μη μιλάς…» ως το «Περίμενε, θα δούμε…» το πολύ, μας άφησε ως επιταγή το απόσταγμα και επισφράγισμά της, το διαρκές αίτημα: «Ψωμί-Παιδεία-Ελευθερία»!!!
Θυμάμαι, δάσκαλος στο λυκόφως της σταδιοδρομίας μου πια, ότι δεν έχω το δικαίωμα να ξεχάσω…
