Του Μάκη Δημητράκη
Συχνά-πυκνά ακούγεται και γράφεται ότι «ο τουρισμός αποτελεί τη βαριά βιομηχανία της χώρας μας» διαπίστωση που με βρίσκει απόλυτα σύμφωνο. Άλλωστε με το θέμα «τουρισμός» και τα αξιοθέατα της πόλης ασχολήθηκα με το άρθρο μου «Ο Τουρισμός μπορεί να σώσει τη Βέροια αν…» που δημοσιεύθηκε στις 27-9-2018 στην εφημερίδα «ΛΑΟΣ» και αναδημοσιεύθηκε την 1-10-2018 στην εφημερίδα «ΒΕΡΟΙΑ».
Σε πολλές πόλεις τόσο της Ελλάδας, όσο και των άλλων χωρών της Ευρώπης, τοπικοί άρχοντες και υπηρεσίες προσπαθούν να αναδείξουν, ως σημαντικό ιστορικό αξιοθέατο μιας πόλης, τα «Τείχη» αδιακρίτως αν είναι αρχαία ελληνικά, ρωμαϊκά, βυζαντινά, νεότερα.
Εμείς εδώ στη Βέροια τι κάνουμε; Τείχη έχουμε αλλά στο μεγαλύτερο μήκος τους, όπου ακόμη υφίστανται, παρουσιάζουν κατά τη γνώμη μου, εικόνα μερικής ή ολικής εγκατάλειψης και αυτή δεν είναι μόνο προσωπική μου διαπίστωση. Υπάρχουν βέβαια και κομμάτια του «Τείχους» προβεβλημένα.
Τα τείχη της Βέροιας
Η Βέροια ήταν ανέκαθεν πόλη καλά οχυρωμένη αλλά για τα τείχη της δεν έχουμε πολλές πληροφορίες. Ό,τι γνωρίζουμε το οφείλουμε σε διάσπαρτες αναφορές ιστορικών και περιηγητών όπως η πληροφορία ότι ο βασιλιάς της Ηπείρου Πύρρος κατά τον 3ο π.Χ. αιώνα στρατοπέδευσε πλησίον των τειχών της Βέροιας, κάτι που έκανε και λίγο αργότερα και ο Δημήτριος ο Πολιορκητής, βασιλιάς τότε της Μακεδονίας.
Όπως αναφέρει ο ιστορικός της πόλης μας κ. Γιώργος Χιονίδης, μετά από πολύχρονη έρευνα, τα «πρώτα τείχη» δημιουργήθηκαν στα χρόνια του βασιλιά Αργαίου του Α΄ κατά τον 6ο π.Χ. αιώνα. Η πρώτη όμως ιστορική αναφορά για την ύπαρξη του τείχους έγινε από τον Θουκυδίδη, ο οποίος γράφει πως οι Αθηναίοι προσπάθησαν να κυριεύσουν τη Βέροια αλλά δεν μπόρεσαν το 432 π.Χ. ( 5ος αι.π.Χ. ).
Διαστάσεις των Τειχών
Τα υλικά κατασκευής
Από τον ιστορικό μας κ. Γ. Χιονίδη αλλά και τον αείμνηστο βυζαντινολόγο καθηγητή Θανάση Παπαζώτο πληροφορούμαστε ότι η περίμετρος των τειχών της Βέροιας κατά τον 9ο μ.Χ. αιώνα ήταν 3.517 μ. ενώ κατά τον 14ο αιώνα ο οχυρωματικός περίβολος έφτασε τα 3.980 μ.
Ο Γάλλος αρχαιολόγος και εξερευνητής Delacoulonche αναφέρει, με τη σειρά του, πως σε ορισμένα σημεία τα τείχη είχαν ύψος 5,64 μ. και πάχος 3,32 μ.
Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε στη δόμηση των τειχών ήταν κυρίως ο πωρόλιθος που έχει το πλεονέκτημα να λαξεύεται εύκολα. Σε κάποια σημεία οι πωρόλιθοι έχουν διαστάσεις που εντυπωσιάζουν με τον όγκο τους και είναι ορατοί και σήμερα στο βόρειο μέρος της πόλης, κοντά στα Κοιμητήρια (απέναντι από τη ΔΕΗ). Σε άλλα σημεία χρησιμοποιήθηκαν πλίνθοι και μάρμαρα (Βασιλική Πύλη) από διάφορα μνημεία σε β΄χρήση.
Βέβαιο είναι πως διαχρονικά τα τείχη έπαθαν καταστροφές από εχθρικές επιδρομές ή μέρος τους κατέρρευσε από σεισμούς. Βέβαιο όμως είναι και το γεγονός πως πολλές φορές τα τείχη επιδιορθώθηκαν, όπως κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, ενώ αρκετές φορές προστέθηκαν σ’ αυτά οχυρωματικοί πύργοι όπως ο αποκαλούμενος το «Παλάτι της Βεργίνας», ο γνωστός και ως «Πύργος της Βεργίνας», στην ευρύτερη περιοχή της Πλατείας Ωρολογίου.
Αρκετά χρόνια αργότερα –ίσως επί τουρκοκρατίας- σε ορισμένα σημεία των τειχών, όπου το βραχώδες υπόβαθρο το επέτρεπε, πάνω στα τείχη κτίσθηκαν ιδιωτικές κατοικίες που αναπαλαιωμένες οι περισσότερες υπάρχουν και σήμερα. Χαρακτηριστικά αυτό διακρίνεται στη νότια πλευρά του τείχους (οδός Θωμαΐδου) και μάλιστα στον ευρύτερο χώρο του Βυζαντινού Μουσείου μπορούμε να διακρίνουμε άριστα το «πάντρεμα» αυτής της δόμησης τείχους και ιδιωτικών κατοικιών.
Αξίζει επίσης αναφοράς το γεγονός ότι σε αρκετά σημεία υπήρχαν δύο σειρές τειχών, μεταξύ των οποίων παρέμεναν τα ζώα κατά τη νύχτα.
Πύλες και πυλίδες
Στους βυζαντινούς χρόνους γνωρίζουμε τρεις πύλες των τειχών. Τη Βασιλική, την Οψικκιανή (ή Οψψικιανή) και της Άννας Καπού – σου που στα τουρκικά σημαίνει Πύλη του Νερού.
Η Βασιλική Πύλη βρισκόταν κοντά στον Βασιλικό ποταμό όπως ονομαζόταν τότε ο Τριπόταμος. Τμήμα της σώζεται κοντά στον κόμβο που οδηγεί προς Νάουσα και Θεσσαλονίκη. Από την Πύλη αυτή ξεκινούσαν εξωτερικά δύο δρόμοι. Ο ένας οδηγούσε προς Έδεσσα και Ιλλυρία και ο άλλος προς Πέλλα και Θεσσαλονίκη. Εσωτερικά της Πύλης και του τείχους ξεκινούσαν επίσης δύο δρόμοι. Η οδός Κεντρικής και η σημερινή οδός Βενιζέλου.
Η Οψικκιανή Πύλη ή Πύλη του Κατακουζηνού δεν γνωρίζουμε πού ακριβώς ήταν. Συμπεραίνουμε όμως από αναφορές πως βρισκόταν στη ΝΑ πλευρά της πόλης. Η Πύλη αυτή ήταν γνωστή ως η Πύλη του Φόρου, ονομασία που αποδόθηκε σε μνημείο της περιοχής. Πρόκειται για τον Ναό της Παναγίας της Παλαιοφορίτισσας ή Παντάνασσας που υπάρχει και σήμερα στην αρχή της Λεωφόρου Ανοίξεως. Από την πύλη αυτή ξεκινούσαν πιθανόν δύο δρόμοι. Ο ένας οδηγούσε προς τον Αλιάκμονα, τις Αιγές, τα Πιέρια Όρη και την Πιερία (Δίον-Πύδνα). Ο άλλος δρόμος οδηγούσε προς τα χωράφια του κάμπου και οι αγρότες κάτοικοι της Βέροιας στο σημείο αυτό φορολογούνταν για τα εισαγόμενα στην πόλη προϊόντα.
Η τρίτη Πύλη, η Πύλη της Άννας όπως αναφέρει ο ερευνητής – καθηγητής Θωμάς Γαβριηλίδης σχετίζεται με την πρώτη γυναίκα του σουλτάνου Ιζζεδίν Καϊκαούς την Άννα Καικαούς που έδωσε το όνομά της στην πύλη προφανώς γιατί καρπώνονταν τους φόρους που εισπράττονταν από τους εισερχόμενους απ΄αυτήν στην πόλη. Η Πύλη αυτή στα χρόνια της τουρκοκρατίας ήταν γνωστή ως η Πύλη της Άννας Καπουσί από το καπού – σου που στα τουρκικά σημαίνει Πύλη του Νερού. Με την πύλη αυτή ίσως ταυτίζεται η αρχαία «Ευιαστική Πύλη» που βρισκόταν στην Πλατεία Ωρολογίου. Ονομαζόταν «ευιαστική» από την πόλη «Εύια», την πρώτη πόλη δυτικά της Βέροιας. Ο δρόμος από την πύλη αυτή οδηγούσε στη Δυτική Μακεδονία (Αιανή) και στην Ήπειρο. Η ίδια πύλη ονομαζόταν και Πύλη της Ανακάμψεως και πιθανότατα και Πύλη της Μάνας.
Εκτός από τις τρεις μεγάλες Πύλες που προαναφέρθηκαν, ίσως υπήρχαν και άλλες σε κάποια άλλα σημεία του οχυρωματικού περίβολου. Σίγουρα όμως υπήρχαν και άλλες μικρότερες πόρτες γνωστές ως Πυλίδες. Από αυτές μπαινόβγαιναν οι αγρότες κάτοικοι της πόλης και οι κτηνοτρόφοι-βοσκοί που οδηγούσαν τα κοπάδια τους στους βοσκότοπους.
Πύλες και Πυλίδες το βράδυ έκλειναν με βαριές πόρτες καλά ασφαλισμένες και φυλάγονταν από νυχτοφύλακες.
Γνωστή Πυλίδα υπήρχε στην περιοχή της Κυριώτισσας απέναντι από την τοποθεσία Γιολά Γκελντί, απ΄την οποία σύμφωνα με την τοπική παράδοση ήρθαν οι Τούρκοι στη Βέροια. Μέχρι το 1875 υπήρχε στη θέση αυτή μικρό δωματιάκι για τον νυχτοφύλακα.
Η κατάσταση σήμερα
Από τα υπάρχοντα τμήματα του τείχους, στις μέρες μας, το καλύτερα διατηρημένο βρίσκεται στη ΒΑ πλευρά της πόλης όπου ήταν και η Βασιλική Πύλη. Το τμήμα αυτό αρχίζει από την οδό Βενιζέλου (απέναντι από τη ΔΕΗ) και τελειώνει στη συμβολή των οδών Θεσ/νίκης και Πίνδου.
Σε κάποια σημεία χρειάζεται η αρχαιολογική παρέμβαση για να ολοκληρωθεί η «αναστήλωση» του τείχους. Απαιτείται όμως και μεγάλος σεβασμός από εμάς. Στο μαρμάρινο κομμάτι της Πύλης οι νεαροί γραφίστες ας πάψουν να προπονούνται επί τέλους. Το παρκάκι που έχει δημιουργηθεί στο χώρο είναι σε άριστη κατάσταση αλλά Δήμος και Αρχαιολογία ας φροντίσουν για την ανάδειξη του τείχους που είναι «πνιγμένο» από δέντρα και κλαδιά. Πρωταρχική όμως ενέργεια είναι να φωτιστούν τα τείχη. Στο σκοτάδι πολλά γίνονται.
Σε σχετικά καλή κατάσταση βρίσκεται και το τμήμα του τείχους στη ΒΔ πλευρά της πόλης. Στο τμήμα αυτό, που βρίσκεται ανάμεσα στο παλιό Δικαστήριο και τη Λέσχη Αξιωματικών, το τελευταίο χρονικό διάστημα εκτελούνται κάποια έργα αναστήλωσης αλλά με πολύ αργό ρυθμό. Ίσως να φταίει και η σχετική χρηματοδότηση.
Παρέμβαση χρειάζεται και η νότια πλευρά του τείχους που είναι παράλληλη με την οδό Θωμαΐδου. Στο τμήμα αυτό από το «Ψυγείο Μαυρίδη» μέχρι το Βυζαντινό Μουσείο εκτός του φυσικού βράχου (απαιτείται φωτισμός για να αναδειχθεί) έχουμε και τις ιδιωτικές κατοικίες οι περισσότερες από τις οποίες έχουν αναπαλαιωθεί άριστα. Στο ίδιο τμήμα υπάρχει ένα κομμάτι (δίπλα από το εστιατόριο «Βεροιώτικο») που χρειάζεται άμεση παρέμβαση για να μη θρηνήσουμε θύματα.
Βυζαντινό Μουσείο
Τα βράδια οι ανερχόμενοι την οδό Θωμαΐδου (πεζοί και εποχούμενοι) έχουν μπροστά τους… σκοτάδι. Είναι το Βυζαντινό Μουσείο. Ένα τέτοιο Μουσείο, που πολύ λίγες πόλεις μπορούν να έχουν, έχω τη γνώμη ότι αδικείται με τον νυχτερινό φωτισμό. Αριστούργημα το παρακείμενο στον χώρο τμήμα του τείχους που αποκαταστάθηκε άριστα μαζί με τις κατοικίες στις οποίες στεγάζονται τα γραφεία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας.
Αμέσως όμως μετά το Βυζαντινό Μουσείο (ΝΔ πλευρά- οδός Καραϊσκάκη) και μέχρι σχεδόν την Πλατεία Ωρολογίου (οδός Μ. Μπότσαρη) τα τείχη είναι «ξεχασμένα» και φυσικά αφημένα στην… τύχη τους. Βρίσκονται σε αυλές σπιτιών και ακάλυπτους χώρους οικοδομών. Αλλού δημιουργήθηκαν λαχανόκηποι και αλλού η χαμηλή αλλά πυκνή βλάστηση δεν επιτρέπουν ούτε την οπτική επαφή πεζών και τειχών. Τραγική εικόνα!
Απαγορεύεται η δόμηση κοντά στα τείχη
Κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου συνάντησα τον συμπολίτη μας κ. Αλέκο Αλεξιάδη κάτοικο της οδού Ρήγα Φεραίου ο οποίος μου δήλωσε πως οι οικοπεδούχοι που γειτονεύουν με τα τείχη απαγορεύεται να κάνουν οποιαδήποτε οικοδομική δραστηριότητα σε απόσταση μικρότερη των 9μ. από το τείχος. Προσωπικά όμως διαπίστωσα, από την επιτόπια έρευνα μου, ότι ο νόμος αυτός «αγνοήθηκε» σε κάποιες περιπτώσεις και σε παλαιότερες χρονικές περιόδους.
Έχοντας όμως η Αρχαιολογία το νόμο αυτό ως… όπλο ας ξεκινήσει την αποκατάσταση και προβολή του οχυρωματικού περίβολου της πόλης.
Το έχει ανάγκη η πόλη, το απαιτεί η ιστορία της Βέροιας!
