ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ, Η ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ‘ΔΕΟΝ ΓΕΝΕΣΘΑΙ’ ΓΙΑ ΤΗΝ ΗΜΑΘΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΒΕΡΟΙΑ

Αναστασία Πάπαρη

Δρ Αρχιτέκτων - Πολεοδόμος

ΜΕΡΟΣ Β΄

Όπως ήδη αναφέρθηκε στην προηγούμενη ενότητα, η έναρξη της μελέτης του Π.Π.Χ.Σ.Α.Α. ΚΜ (2014, στο εξής Χωροταξικό2020) βρήκε την Ημαθία σε εξαιρετικά πλεονεκτική θέση, καθώς ήταν η μόνη, από όλες τις Π.Ε. της Κεντρικής Μακεδονίας, όπως και της χώρας, που διέθετε την έρευνα για τη βιώσιμη χωρική ανάπτυξη του νομού (2010). Η έρευνα στόχευε στη δημιουργία του Οργανισμού Εφαρμογής Πολεοδομικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Ν. Ημαθίας (ΟΕΠΣ ΗΜΑ), ο οποίος θα αναλάμβανε να υλοποιήσει αυτό το πρόγραμμα, οδηγώντας την Ημαθία σε ένα μέλλον με απασχόληση, ευημερία, ασφάλεια, υψηλούς δείκτες κοινωνικής συνοχής, περιβαλλοντικής προστασίας, πολιτισμικής ταυτότητας και πολιτιστικής δημιουργίας (ΦΕΚ Β΄1465/20.07.2009). Ο στόχος αυτός τελικά δεν επετεύχθη, λόγω της επελθούσας διοικητικής μεταρρύθμισης την ίδια χρονιά (Ν. 3852/2010, νόμος ‘Καλλικράτη’).

Το κείμενο αυτό άπτεται όλων των κλάδων ανάπτυξης και ποιότητας ζωής στις πόλεις και στους οικισμούς της Ημαθίας. Λειτουργεί σε υποκείμενο προγραμματικό επίπεδο από αυτό της μελέτης του Χωροταξικού Σχεδίου και επομένως, οι μελετητές της θα έπρεπε να το εντάξουν, μετά από επεξεργασία, στη μελέτη τους, το Περιφερειακό Συμβούλιο έπρεπε να το λάβει υπόψη στις γνωμοδοτήσεις του προς το ΥΠΕΝ και το ίδιο το ΥΠΕΝ να το αξιοποιήσει, ως μια χωρικά εντοπισμένη μεν, αλλά υποδειγματική και σε βάθος εργασία για τη χωρική ανάπτυξη μιας περιφερειακής ενότητας. Αυτές οι υποχρεώσεις δεν αναλήφθηκαν από κανέναν από όσους εμπλέκονταν στη διαδικασία εκπόνησης του Χωροταξικού2020, όπως διαπιστώνεται από το ΦΕΚ Δ’ 485/20-08-2020.

Το ερώτημα, που προκύπτει είναι το εξής: Δεδομένης της έγκρισης και θέσης σε ισχύ του Χωροταξικού2020 για την επόμενη δεκαπενταετία, μπορεί να γίνει κάτι, που να αναβαθμίζει την Ημαθία, ώστε να βρει τη θέση της, σύμφωνα με την έρευνα ΟΕΠΣ2010, αλλά και τις δυνατότητες και προσδοκίες των τοπικών κοινωνιών της; Για να απαντηθεί αυτό το ερώτημα, θα πρέπει πρώτα να ασκηθεί – καλοπροαίρετη - κριτική, έστω και ενδεικτική, στο νέο Χωροταξικό και να αντιπαραβληθούν οι προτάσεις του με αυτές της Έρευνας (ΟΕΠΣ2010 από το όνομα του Οργανισμού Εφαρμογής Πολεοδομικού Σχεδιασμού, που είχε θεσμοθετηθεί το 2010).     

B.1. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1.    Η μελέτη του Χωροταξικού2020 ανατέθηκε στις 26.04.2012 και μετά από 3 παρατάσεις, παραδόθηκε στις 31.06.2016. Διήρκεσε 4 χρόνια και 2 μήνες περίπου, διάστημα  μάλλον αναμενόμενο για ένα νέο χωροταξικό. Στη συνέχεια, ένα μικρότερο διάστημα 2,5 ετών περίπου χρειάστηκε να εκπονηθεί και να συζητηθεί η Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΣΜΠΕ) του ίδιου Σχεδίου και έτσι φθάσαμε στην έκδοση του ΦΕΚ τον περασμένο Αύγουστο (2020). Σ’ αυτή την οκταετία, που συμπίπτει ουσιαστικά με το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας της κρίσης 2010 – 2020, έγιναν πολλές αλλαγές σε όλα τα επίπεδα, από την οικονομία μέχρι το περιβάλλον και από  την κοινωνία μέχρι τα ευρωπαϊκά και εθνικά θέματα. Σε ό,τι αφορά στην Ημαθία, οι αλλαγές αυτές δεν καταγράφονται στο νέο Χωροταξικό: Π. χ., α) ενώ καταργήθηκαν τα τμήματα ΑΕΙ σε Βέροια και Νάουσα, αυτά εξακολουθούν να εμφανίζονται στους χάρτες προτάσεων της μελέτης και β) η προγραμματισμένη προς υλοποίηση κάθετος της Εγνατίας οδού στο ύψος της Κουλούρας δεν εμφανίζεται ούτε στο κείμενο, ούτε στους χάρτες, αλλά ούτε και σε άλλη θέση.

2.    Στη Δημόσια Διαβούλευση συμμετείχε όλη η ιεραρχία της δημόσιας διοίκησης, από τα συναρμόδια υπουργεία, την Αποκεντρωμένη Διοίκηση Μακεδονίας – Θράκης,  τους Φορείς Διαχείρισης των Δέλτα Αξιού – Λουδία – Αλιάκμονα και Ολύμπου. Λεπτομερείς προτάσεις κατέθεσαν, εκτός από την ΠΚΜ, επίσης η Π.Ε. Κιλκίς. Η Π.Ε. Ημαθίας κατέθεσε μια αναλυτική πρόταση, σχετικά με την ΣΜΠΕ, αλλά έλειπε το σκέλος των προτάσεων για το ίδιο το Χωροταξικό Σχέδιο.

3.    Η γνωμοδότηση του Περιφερειακού Συμβουλίου για το Στάδιο Β1 της μελέτης - που ήταν και η καθοριστική-, έγινε στη συνεδρίαση της 17^ης Δεκεμβρίου 2015 (Αριθμ. Απόφ. 266/2015) και ήταν θετική, με την προϋπόθεση της ενσωμάτωσης των παρατηρήσεων για όλες τις Π.Ε. και συνολικά για τον γεωγραφικό χώρο της ΠΚΜ (ΑΔΑ: 6ΔΜΛ7ΛΛ-ΝΚΜ). Απουσιάζουν οι προτάσεις για την Ημαθία, ιδίως για τη Βέροια.

4.    Το χωρικό πρότυπο που προκρίθηκε, με το δεδομένο, πως η Ε.Ε. κατατάσσει την ΠΚΜ στις ‘λιγότερο αναπτυγμένες περιφέρειες’, είναι το πρότυπο της ισχυρής ενίσχυσης του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης (ΠΣΘ), ώστε αυτή να καταστεί πόλος α’  κατηγορίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο, στοχεύοντας στην ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και της εξωστρέφειάς της. Αυτή η επιλογή, η οποία είναι βασικά πολιτική, θίγει σημαντικά την ανάπτυξη των υπόλοιπων αστικών κέντρων, με αρνητικές επιπτώσεις ιδίως στην Ημαθία.

5.    Στην ιεράρχηση του οικιστικού δικτύου ΠΚΜ το Χωροταξικό2020 έθεσε την πόλη των Σερρών στο 3^ο επίπεδο, την Κατερίνη στο 4^ο και στο 5^ο επίπεδο τη Βέροια, τη Νάουσα και την Αλεξάνδρεια, μαζί με τον Πολύγυρο, το Κιλκίς και τα Γιαννιτσά. Ρητά αναφέρεται, πως η ανάπτυξη, τόσο των Σερρών, όσο και της Κατερίνης, αποτελεί πολιτική επιλογή και όχι ανάπτυξη λόγω ενδογενούς δυναμικής, καθώς, ο πληθυσμός τους παρουσίασε μικρή κάμψη της δεκαετία 2001 – 2010, ενώ δεν βρίσκονται σε καλλίτερη κατάσταση από την Ημαθία, αναφορικά με την εκπόνηση νέων χωρικών σχεδίων (ΓΠΣ/ΤΠΣ, ΣΧΟΟΑΠ/ΕΠΣ). Οι τρεις πόλεις της Ημαθίας ομαδοποιούνται στο 5^ο επίπεδο, με μικρή θετική διαφορά στη Βέροια, της οποίας η ανάπτυξη θεωρείται, πως θα εξαρτηθεί περισσότερο από την «συμπληρωματικότητά της με τις άλλες πόλεις του πολυπολικού συμπλέγματος».

Από τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ προκύπτει, πως κατά τη δεκαετία 2001 – 2011 και παρά την αύξηση, έστω οριακή, του πληθυσμού της Κεντρικής Μακεδονίας (4,42%), η Π.Ε. Ημαθίας σημείωσε μείωση του πληθυσμού της κατά 2,14% και η Βέροια κατά 6,2%. Οριακή μείωση σημείωσε η Νάουσα, ενώ οριακή αύξηση η Αλεξάνδρεια. Συγκρινόμενη με τον μέσο όρο σε επίπεδο χώρας (-1,37%), η Π.Ε. Ημαθίας και η Βέροια σημείωσαν πολύ μεγαλύτερη πληθυσμιακή μείωση, που είχε ασφαλώς επιπτώσεις σε όλους τους τομείς ανάπτυξής τους και κατ’ επέκταση στις επιλογές του Χωροταξικού2020.

Χάρτης 1. Πρότυπο Χωρικής Ανάπτυξης

(Χωροταξικό2020)

Το φαινόμενο αυτό είναι πιθανό να συνεχίστηκε, ακόμη και να εντάθηκε κατά την δεκαετία 2011 – 2020, για την οποία δεν υπάρχουν ακόμη αξιόπιστα στοιχεία. Παρ’ όλα αυτά, η Βέροια, όπως προκύπτει και από τις άλλες ενότητες της μελέτης, κυρίως ως προς τις κοινωνικές, πολιτιστικές, τεχνολογικές και τεχνικές υποδομές, υπερτερεί έναντι των άλλων πόλεων της ομάδας. Ακόμη όμως και εάν δεν υπερείχε, θα έπρεπε να της δοθεί ένα προβάδισμα με αλλαγή κατηγορίας σε 4η, ακριβώς για να έλκει τις άλλες πόλεις, ως ένα είδος κεντρικού πόλου του πολυπολικού συμπλέγματος στο δυτικό τμήμα της ΠΚΜ και μάλιστα πολύ κοντά στη Θεσσαλονίκη. Δεν νοείται πόλος, που να μην έχει ένα σημείο έντασης και έλξης των υπόλοιπων πόλεων του συμπλέγματός του.

Επομένως, το πρότυπο, που δημιουργεί η μελέτη, είναι η υπερ-ανάπτυξη του Π.Σ. Θεσσαλονίκης, η (προβληματική) πολιτική επιλογή προώθησης δύο πόλεων (Σερρών και Κατερίνης) και η διαφαινόμενη στασιμότητα των πόλεων 5^ου επιπέδου, τουλάχιστον με όρους πολιτικής προώθησης.

6.    Μεγάλη παράλειψη του Σχεδίου αποτελεί, κατά τα γνώμη μου, η αποφυγή πρότασης για τη χωροθέτηση ενός εμπορικού αεροδρομίου στην πεδιάδα μεταξύ των νομών Πέλλας, Θεσσαλονίκης και Ημαθίας, καθώς οι σημαντικότεροι κόμβοι μεταφορών ευρίσκονται σ’ αυτή την πλευρά του ΠΣ Θεσσαλονίκης (λιμάνι, Εγνατία, ΠΑΘΕ, σιδηρόδρομος) και η περιοχή έχει ανάγκη να μεταφέρει τα ευπαθή προϊόντα της σε όλο τον κόσμο. 

7.    Με βάση τις λογικές και τις επιδιώξεις των δύο υπερκείμενων σχεδίων, ΓΠΧΣΑΑ (χωροταξικό χώρας) και ΠΠΧΣΑΑ (χωροταξικό ΠΚΜ), εκτιμώ, πως οι λόγοι, που οδήγησαν στην επιλογή, η Βέροια να ομαδοποιηθεί με τις άλλες γειτονικές της πόλεις σε ένα πολυπολικό σύμπλεγμα, αναφέροντας απλά οτι η Βέροια έχει περιθώρια περαιτέρω ανάπτυξης, είναι α) ο φθίνων πληθυσμός της Ημαθίας και της πόλης, β) η μικρή γεωγραφική απόσταση, τόσο μεταξύ των πόλεων του συμπλέγματος, όσο και με το ΠΣ Θεσσαλονίκης και γ) η στασιμότητα στους ρυθμούς ανάπτυξης της περιοχής (αποβιομηχάνιση, υποβάθμιση των αστικών κέντρων, έλλειψη τριτοβάθμιας εκπαίδευσης κ. ά.). 

Β.2. ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΗΜΑΘΙΑ & ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΑ

(Στην Έρευνα ΟΕΠΣ2010, 214 σελίδων, υπάρχουν αναλυτικά όλες οι προτάσεις)

Χωροταξικό2020:

Άρθρο 9 – Διάρθρωση και ιεράρχηση του οικιστικού δικτύου

5^ο επίπεδο – Λοιποί εθνικοί πόλοι

Γαι την Ημαθία αναφέρονται:

-       Βέροια: Σύμφωνα με το Χωροταξικό2020, «Η Βέροια χαρακτηρίζεται από πληθυσμιακή δυναμική και κλίμακα, προσέλκυση μετακινήσεων από ευρύτερο χώρο, και συγκριτικά ισχυρή και πολυτομεακή οικονομική βάση (επιχειρηματικές δραστηριότητες, μεταποίηση). Αναμένεται να επωφεληθεί σταδιακά από την ολοκλήρωση της Εγνατίας ενώ ανήκει σε ήδη υπαρκτό πολυπολικό σύμπλεγμα κέντρων η συμμετοχή της στο οποίο συμβάλλει σε αναβάθμιση του ρόλου της. Εκτιμάται οτι υπάρχουν θετικές προοπτικές περαιτέρω ενίσχυσης της θέσης της».

-       Αλεξάνδρεια: «Βασικό θετικό στοιχείο αποτελεί η συμμετοχή της σε σχετικά δυναμικό πολυπολικό πλέγμα, την πορεία του οποίου μπορεί να παρακολουθήσει. .. Περισσότερο λειτουργεί ως πόλος με ειδικό οικονομικό ρόλο παρά ως κέντρο υπηρεσιών».

-       Νάουσα: Διατηρείται στο 5^ο επίπεδο, αν και καταγράφεται η εξασθένιση της πόλης, κυρίως λόγω της αποβιομηχάνισης. «Η πόλη έχει διαίτερη φυσιογνωμία, με ασθενή πληθυσμιακή δυναμική αλλά οικονομική βάση εστιασμένη στη μεταποίηση, ενώ τα προβλήματα αποβιομηχάνισης αποτελούν έναν παράγοντα της πληθυσμαικής αποδυνάμωσης. Η στήριξη και ενίσχυση της βιομηχανίας αποτελεί εύλογη επιλογή (με την αναπόφευκτη αίρεση των γενικότερων προοπτικών του βιομηχανικού τομέα, ενώ θετικό στοιχείο αποτελεί η ύπαρξη δυνατοτήτων στον τουρισμό».

Σύμφωνα με το Χωροταξικό2020, απαραίτητη  προϋπόθεση προώθησης της εδαφικής συνοχής της Περιφέρειας, έναντι του σημερινού μονοκεντρικού μοντέλου, είναι «η ενίσχυση της συμπληρωματικότητας των ρόλων των αστικών κέντρων στα πολυπολικά συστήματα». Δεν γίνεται, όμως, σαφές, πώς θα επιτευχθεί αυτή η εδαφική συνοχή, όταν οι προτάσεις είναι πολύ περιορισμένες και στερούνται οράματος. Επίσης, δεν αναφέρονται οι πολιτιστικές και κοινωνικές υποδομές των αστικών κέντρων και η πιθανή ανάγκη δημιουργίας νέων περιφερειακού επιπέδου (εντός του προτεινόμενου πολυπολιτικού συμπλέγματος που προτείνεται).

Άρθρο 10 – Βασικές προτεραιότητες για την προτασία, διατήρηση και ανάδειξη της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς

«1. Διασφάλιση της λειτουργικότητας οικολογικών διαδρόμων εντός αστικών περιοχών, οι οποίοι συνδέουν το αστικό πράσινο με περιαστικούς οικοτόπους και παράκτιες περιοχές. Στις ήδη διαμορφωμένες αστικές περιοχές τέτοια εναπομείναντα στοιχεία θα πρέπει να αναδειχθούν και να προστατευθούν».  

Δεν καταγράφηκαν η περιοχή NATURA 2000, οι αρχαιολογικοί χώροι Λευκαδίων, Ανθεμίων, Ν, Νικομήδειας, η Ι.Μ. Τιμίου Προδρόμου στον Αλιάκμονα κ. ά. Για τη Βέροια καταγράφηκαν μόνο τα πλατάνια, αλλά όχι οι κηρυγμένοι παραδοσιακοί οικισμοί και τα διατηρητέα κτήρια, όπως και της Νάουσας, καθώς και τα πολυληθή σπήλαια στο Βέρμιο και τα Πιέρια.

 » 9. Προστασία, διατήρηση και ανάδειξη του πολιτιστικού αποθέματος».

Ενίσχυση της δικτύωσης των πολιτιστικών πόρων που αφορά τόσο στην εννοιολογική και ψηφιακή όσο και στη φυσική δικτύωση των περιοχών, η οποία επιτρέπει την απρόσκοπτη μετακίνηση επισκεπτών από όλες τις χωρικές ενότητες της περιφέρειας, με κύριες προτεραιότητες την ενίσχυση της ακτοπλοϊκής σύνδεσης Χαλκιδικής Πιερίας, σύνδεσης Δίου Βεργίνας – Πέλλας....».

Η Έρευνα (ΟΕΠΣ2010) πρότεινε, μεταξύ άλλων:

·         Κριτική υιοθέτηση του πλαισίου των αρχών της Νέας Στρατηγικής για τον

Πολιτισμό στην Ε.Ε. (2008). Ισόρροπη και περιβαλλοντικά ευαίσθητη προστασία και ανάδειξη των ιστορικών ιχνών και τεκμηρίων της παγκόσμια μοναδικής αρχαιολογικής και ιστορικής κληρονομιάς της Ημαθίας στη διαχρονία της.

·         Ανάδειξη της ιστορικής φυσιογνωμίας των πόλεων και οικισμών του νομού, με κεντρικό στόχο την αποκάλυψη, ανάκτηση και ανάδειξη της ιδιαίτερης πολιτισμικής, αστικής και αρχιτεκτονικής ταυτότητάς τους. Εργαλείο – κλειδί ο δημόσιος χώρος και αδήριτη η ανάγκη ολιστικής / συντακτικής ανάλυσης και ενορατικής αναβάθμισής του.

·         Προσδιορισμός πλεγμάτων – συνεχειών δημοσίων χώρων στις πόλεις και στους οικισμούς (δρόμοι, πλατείες, πάρκα κ. ά.) προς αναβάθμιση, στη βάση ειδικών περιβαλλοντικών, ιστορικών / αρχαιολογικών, πολιτισμικών και άλλων δεδομένων, που τα καθιστούν φιλικά στον περιπατητή και τον επισκέπτη (‘πολιτισμικοί περίπατοι’).

·         Πρόκριση του διπόλου 'πολιτισμός – τουρισμός' ως ισότιμου με τους λοιπούς παραγωγικούς τομείς του νομού. Προώθηση δύο προτάσεων για τη δημιουργία των δικτύων α) Πολιτιστικό Πολύγωνο και β) Πολιτιστικό Τόξο & Πάρκο Πολιτισμού Βερμίου.

·         Δημιουργία ενός Παγκόσμιου Κέντρου για τον Ελληνικό και τον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό στην περιοχή των στρατοπέδων της Αγ. Βαρβάρας (πρώην Τμήμα Πολεοδομίας και Χωροταξίας ΑΠΘ).