ΒΕΡΟΙΑ: ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΚΛΑΒΙΑΣ… *Του Πάρη Παπακανάκη

Καθώς βρισκόμαστε λίγες μέρες πριν την επέτειο της εθνικής μας παλιγγενεσίας, της οποίας το συναισθηματικό φορτίο αμβλύνεται με το πέρασμα των χρόνων και κατά συνέπεια “ξεφτίζει” η σε βάθος κατανόηση του νοήματός της, ας αφιερώσουμε τη σημερινή μας συνάντηση, αγαπητοί φίλοι, στη μελέτη κάποιων πτυχών της ζωής στην πόλη μας κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας…

Συχνά λοιπόν αναφέρεται η συνύπαρξη Χριστιανών, Μουσουλμάνων και Εβραίων στη Βέροια κατά τη μακρά περίοδο της τουρκοκρατίας (1434-1912) και στη συνέχεια ως την ανταλλαγή πληθυσμών (1924). Παρασυρόμενοι όμως από τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα της όπως διαμορφώθηκε με το πέρασμα των χρόνων, δεν θα πρέπει εσφαλμένα να θεωρήσουμε ότι απαρχής ήταν μια ισότιμη και καθ’ όλα αρμονική συμβίωση διαφορετικών φυλών…

Πέραν του αυστηρού διαχωρισμού τους σε ξεχωριστές συνοικίες (όπως έχουμε κατ’ επανάληψη αναφέρει), μέχρι την εφαρμογή του “χατ-ι χουμαγιούν” (αυτοκρατορικό διάταγμα) του 1856 οι μη Mουσουλμάνοι κάτοικοι υφίσταντο πλήθος ταπεινωτικών περιορισμών. Ειδικοί κώδικες άλλωστε καθόριζαν σε όλη την οθωμανική επικράτεια ακόμη και την εμφάνιση και τη συμπεριφορά τους προς τους Mουσουλμάνους:

«Σύμφωνα με τον Ιερό Νόμο και τον [κρατικό] Νόμο, οι Χριστιανοί πρέπει να ξεχωρίζουν από την ενδυμασία τους και την εμφάνισή τους ως κατώτεροι. Δεν επιτρέπεται να ιππεύουν, να φορούν ρούχα από μετάξι ... Και όμως, για κάποιο διάστημα ο νόμος δεν εφαρμόζεται και με την άδεια των δικαστών, οι Χριστιανοί και οι Εβραίοι άρχισαν να κυκλοφορούν ντυμένοι με ακριβά ρούχα. Όσο για τις γυναίκες τους, δεν κατεβαίνουν από το πεζοδρόμιο για να δώσουν χώρο στις Μουσουλμάνες γυναίκες που συναντούν στην αγορά. ... Έτσι, είναι απολύτως σημαντικό να ανακοινωθούν και πάλι αυτές οι διαταγές ώστε να εξασφαλιστεί ότι τηρούνται.» (Αυτοκρατορικόν βεράτιον του 1631)

Ειδικότερα για τη Βέροια, ο ιστοριογράφος Αναστάσιος Χριστοδούλου στην “Ιστορία της Βέροιας” το 1960 αφηγείται: «…Αι ευσχήμονες Βεργιώτισες εκλείσθησαν εις τα σπίτια των, οπίσω από τα “καφάσια”. Και για να αποφεύγουν τα βλοσυρά βλέμματα των κατακτητών εφόρεσαν “φερετζέδες”. Καβαλλάρης Χριστιανός απηγορεύετο να εμφανισθή. Αλλά και πεζός ακόμη εάν συναντούσε Τούρκον έπρεπε να σταθή να περάση ο Τούρκος, να προχωρήση οκτώ μέτρα, και κατόπιν να συνεχίση τον δρόμο του. Την νύκτα ανήρχοντο με τις σκάλες στα παράθυρα, τρομοκρατούντες τους ενοίκους…». Σε άλλο σημείο αναφέρει ότι είχε επιβληθεί στους κατακτημένους Βεροιώτες η ταπεινωτική ένδυση με μαύρο “αντιρί” και το “τσιαμπάν” (προεξέχουσα από τον κεφαλόδεσμο τούφα μαλλιών) για να συλλαμβάνονται και να ακινητοποιούνται εύκολα. Για να καταλήξει: «Η ζωή, η τιμή και η περιουσία των Βεροιέων ήσαν εις την διάθεσιν του κατακτητού».

Ίσως σε κάποιους να φαίνεται υπερβολική αυτή η διατύπωσή του. Η μελέτη όμως των διασωσμένων αποφάσεων του Ιεροδικείου (μουσουλμανικού δικαστηρίου) Βέροιας τον δικαιώνουν απόλυτα:

«Αυτοκρατορικόν βεράτιον περί διακατοχής και νομής ως τιμαρίου του χωρίου Αρκουδοχωρίου του καζά Βεροίας υπό του Γιουσούφ Μπέη.

Εγράφη τη 15 Ρεμπή Ούλ Εβέλ 1056 (1 Μαΐου 1646) εν τη υψηλή έδρα της ευδαίμονος Κωνσταντινουπόλεως».

Σύμφωνα με τον τουρκικό νόμο, όλες οι εκτάσεις που καταλαμβάνονταν με πολέμους αποτελούσαν περιουσία του Σουλτάνου. Με ειδικά διατάγματα στη συνέχεια, παραχωρούσε τα εύφορα και παραγωγικά κτήματα σε υπηκόους της αρεσκείας του, ανταμείβοντας τις στρατιωτικές (και όχι μόνο) υπηρεσίες τους, εισπράττοντας από αυτούς το φόρο που αναλογούσε. Οι πρώην ιδιοκτήτες τους, στην καλύτερη των περιπτώσεων, εργάζονταν πλέον ως “μεσάρηδες*” [*κρατούσαν μόνο τη μισή σοδειά για να επιβιώσουν και παρέδιδαν την άλλη μισή στους σπαχήδες ή μπέηδες τιμαριούχους].

Οι καταβαλλόμενοι φόροι ήταν εξοντωτικοί για τους “ραγιάδες”. Εκτός από τους δύο τακτικούς, τον κεφαλικό* και το χαράτσι**, αναρίθμητοι ήταν και οι έκτακτοι φόροι!!!

[*Ο κεφαλικός φόρος ήταν το τίμημα, που με βάση τον ιερό νόμο πλήρωναν οι “άπιστοι” προκειμένου να εξασφαλίζουν τη ζωή τους και την άδεια να κατοικούν στην επικράτεια του Ισλάμ, διατηρώντας τη θρησκεία τους με την εγγύηση και την προστασία του κράτους.

**Το χαράτσι ήταν φόρος που κατέβαλαν οι “ραγιάδες” για την καλλιέργεια της δημόσιας γης που δεν τους ανήκε (δεκάτη) και φόρος επί του εισοδήματος από κάθε είδους επαγγελματική δραστηριότητα.]

Επιπλέον όμως φορολογούνταν έκτακτα ό,τι μπορεί να βάλει o νους του ανθρώπου: φόρος καπνού (κατοικίας), καταλυμάτων, γάμου, επαρχιακών εξόδων (για τις δημόσιες υπηρεσίες και κατασκευές), υπέρ της τροφοδοσίας του στρατού, δασμός επί όλων των αγοροπωλησιών, δασμός καφτανίων.. μέχρι και φόρος καρφοπετάλλων είχε επιβληθεί!!!

Τούρκος αξιωματούχος και οπλίτες στην υπηρεσία του

Κι από την βαρύτατη φορολογία όμως, πιο εξοντωτική ήταν η καταδυναστευτική συμπεριφορά και οι αυθαιρεσίες των εντεταλμένων για την είσπραξή της, των κοτζαμπάσηδων. Σε περίπτωση αδυναμίας πληρωμής της (συνέβαινε συχνά σε πολυμελείς οικογένειες), οι εκφοβισμοί και οι απειλές των αδίστακτων κοτζαμπάσηδων προς το σύνολο των μελών της οικογένειας εξωθούσαν τους τραγικούς γονείς στην σπαρακτική αποδοχή της πώλησης κάποιου από τα παιδιά τους για ένα χρονικό διάστημα ως δούλο*!!! [*Ας μην κάνουμε βιαστικές και επιδερμικές κρίσεις επ’ αυτού, αλλά ας. σκεφτούμε την απόγνωση στην οποία βρίσκονταν, ώστε να θυσιάζουν το ένα τους παιδί για να σωθούν τα υπόλοιπα… Ο ορισμός του τραγικού!!! ]

Άκρως αποκαλυπτική για την οθωμανική αντίληψη απόδοσης δικαιοσύνης είναι η δικαστική απόφαση του Ιεροδίκη της Βέροιας της “1008, 15ης Σεβὰλ (30 Απριλίου 1600)”, η οποία αφορά αστική υπόθεση οικογενειακού δικαίου:

«Παρουσιασθείς ενώπιον του Ιεροδίκου, ο Αμπντή Μπέης, παρουσία και της εν διαζεύξει ευρισκομένης τέως συζύγου του Γραμματικής Ιωάννου, αμαρτωλής και απίστου εδήλωσε και κατέθεσε ότι: …συνεζεύχθη μετ’ εμού νομίμως και δι’ ιεροδικαστικής πράξεως και μάλιστα εγέννησε προ έτους άρρεν, το οποίον εγώ ωνόμασα Μουφτή… Παρά ταύτα η αμαρτωλή και άπιστος Γραμματική εξηκολούθει, παρά τας συχνάς απειλάς μου… να θεωρή τον μικρόν υιόν ως ανήκοντα εις την βρωμεράν των απίστων θρησκείαν και να καλή αυτόν Μελέτιον… Αύτη εισήλθεν εντός της εν Βεροία οικίας μου και ήρπασε το τέκνον εκ του λίκνου…»

Κατά την απολογία της Γραμματικής αποκαλύπτεται ότι στην πραγματικότητα:

Ο Αμπντή Μπέης, εξ αιτίας της απόρριψης του ερωτικού πάθους του από την ήδη παντρεμένη και μητέρα δύο παιδιών Γραμματική, χρημάτισε και εξόπλισε άγνωστους κακοποιούς, οι οποίοι αφού εισχώρησαν νύχτα στο σπίτι τους στο χωριό Κρούσοβα, κατέσφαξαν τον σύζυγό της και τα δύο παιδιά τους, Μελέτιο και Γεώργιο. Μετά την απαγωγή της, υπό το καθεστώς τρομοκρατίας και βίας, η Γραμματική υποχρεώθηκε σε συμβίωση με τον Αμπντή Μπέη, την οποία νομιμοποίησε στο Ιεροδικείο (προφανώς με πλάγια μέσα και με τη συνέργια του καλούμενου να εκδικάσει πλέον την υπόθεση ιεροδίκη), όταν η Γραμματική έφερε στη ζωή ένα αγόρι (καρπός των βιασμών που υφίστατο). Ωστόσο, στη μνήμη του σφαγιασμένου πρωτότοκού της, η Γραμματική επέμενε να ονομάζει το βρέφος Μελέτιο, γεγονός που οδήγησε στον βίαιο διωγμό της από τον Αμπντή Μπέη και ως εκ τούτου στη μετέπειτα αποκαλούμενη αρπαγή του νεογέννητου παιδιού (της) από την ίδια, για την οποία δικαζόταν…

Τελικά «…Το σοφόν δικαστήριον κρίναν την υπόθεσιν, επρότεινεν εις Γραμματικήν ν’ ασπασθή την ισλαμικήν θρησκείαν, εάν θέλη ν’ αποκτήση το δικαίωμα ανατροφής του τέκνου της… μέχρι συμπληρώσεως του εβδόμου έτους της ηλικίας του».

Ούτε λέξη, όπως θα παρατηρήσατε, για το τριπλό φονικό και τα λοιπά φρικιαστικό που διέπραξε ο Τούρκος αξιωματούχος!!! Τόσο φθηνή ήταν η ανθρώπινη ζωή των “απίστων”… Η στυγνή εφαρμογή στην πράξη του τουρκικού λογοπαίγνιου περί “ραγιάδων”: «μπίρ τζάν, μπίρ πατλιτζάν = μια ζωή, μια μελιτζάνα»!!!