Μπήκαμε για τα καλά σε πορεία αποκριάς, αγαπητοί φίλοι, οπότε είναι ώριμες οι συνθήκες να ανοίξουμε τον σχετικό τοπικό “φάκελο”. Αν και τα κείμενα αναφοράς είναι λίγο ως πολύ γνωστά, ας επιδιώξουμε μαζί μια πιο διεισδυτική προσέγγιση…
Φωτογραφία: Βεργιωτάδες ντόπιοι Καπεταναρέοι (Μεσοπόλεμος) [Αρχείο Γιάννη Τσαμήτρου]
«Η Βέροια εφημίζετο πάντοτε για τα εξαιρετικά καρναβάλια που παρουσίαζε κάθε χρόνο τις αποκριές, ιδίως κατά τους χρόνους της δουλείας, στους οποίους οι Βεργιώτες ξεφάντωναν εις εθνικάς εκδηλώσεις μέχρι παρεξηγήσεως [δεν εννοεί κραιπάλη, αλλά εννοεί από τους κατακτητές Τούρκους, όπως θα δούμε σε άλλο του κείμενο]. Παρέες διάφορες ντυμένοι με την δοξασμένη του αρματολού φουστανέλα και τα επακόλουθα εξαρτήματα, πισλιά, τσαρούχια, σιάπκα, κάλτσες, βουδέτες και άφθονα ασημικά, περιέτρεχον την πόλιν χορεύουσαι και τραγουδούσαι Εθνικά άσματα.
Ο Λάκης Καλλιάνδρας ντυμένος γυναικεία ευρωπαϊκά, κοκώνα αποκαλούμενος, με την ομπρέλα αναποδογυρισμένη, συνέλεγε τα εκ των παραθύρων και των κύκλω θεωμένων, ριπτόμενα νομίσματα, γροσάκια, μεταλλίκια, προς ψυχαγωγίαν των μεταμφιεσμένων.
Τους αρματολούς και κλέφτες, τους οποίους ημείς αποκαλούσαμε «Καπεταναρέους» συνώδευαν όργανα εγχώρια…». Μας αφηγείται ο Αναστάσιος Χριστοδούλου στην Ιστορία της Βέροιας (1960), αποδίδοντας στις αποκριάτικες γιορταστικές εκδηλώσεις των παλαιών Βεροιέων μια όχι και τόσο αναδειγμένη (κι ως εκ τούτου λησμονημένη πια) διάσταση, αυτή της συγκαλυμμένης ευκαιρίας για δήλωση εθνικής διαφοροποίησης των Ελλήνων κατοίκων της κατά την τουρκοκρατία (θυμίζω ότι κάτι ανάλογο είδαμε και στον εορτασμό των Θεοφανείων).
Απόλυτα ξεκάθαρος επ’ αυτού είναι σε άρθρο του στον Φρουρό Ημαθίας, τη Δευτέρα 1 Απριλίου 1957: «…Οι θρυλικοί Καπεταναρέοι εμφανιζόμενοι τας δύο Κυριακάς των Αποκρέω, καθ’ όλην την πόλιν μας εσκόρπιζον εις τα πλήθη, με τους εθνικούς χορούς των, τον ακράτητον ενθουσιασμόν και την κρυφήν ελπίδα, αλλά και την ακράδαντον πίστιν δια την ανάστασιν της ελευθερίας μας δια την ανάστασιν του Γένους και την απόκτησιν της ελευθερίας μας. Διότι εν τω προσώπω των Καπεταναρέων ανέβιων αυτοί ούτοι οι “Αρματωλοί και Κλέφτες”… Και με τα άφθονα στο στήθος ασημικά ξεσπάθωναν υπερήφανοι προ των ομμάτων των φανατικών συμπολιτών μας Τούρκων με καχυποψία και μίσος παρακολουθούντων…».
Βέροια, αποκριά του 1936. Από αριστερά καθισμένοι: Τάκης Κυρίτσης, Τάκης Κόκκινος, Γιώργης Αράβας, Γιάννης
Τσιαμήτρος (ή Κοτρώνης γεν.1905). Από αριστερά όρθιος : Περικλής Δημούλας (φουστανελοφόρος). Από δεξιά όρθιος :
Ορέστης Ζαρογιάννης (φουστανελοφόρος). [Αρχείο Γιάννη Τσαμήτρου]
Σε συμφωνία γράφει και ο Στέφανος Ζάχος στα Απομνημονεύματα ενός Βεροιώτη (1970): «…Και επί τουρκοκρατίας το καρναβάλι ήταν πάντα στην πρώτη γραμμή. Γραικοί και βλάχοι ντυμένοι καπεταναίοι ασημοστολισμένοι, βοσκοπούλες με τις χρυσοκέντητες φορεσιές και τα φλωριά στο λαιμό, με εγχώρια όργανα γύριζαν στους δρόμους και ασταμάτητα χοροπηδούσαν δίδοντας χαρά και κέφι –νταούλια, ζουρνάδες, γκάιντες, ντέφια, κλαρίνα ήσαν τα όργανα που σκόρπιζαν τη χαρά σ’ όλη την πόλη…»
Ο συντοπίτης μας ερευνητής, φιλόλογος-χοροδιδάσκαλος Γιάννης Τσαμήτρος έχει αναφερθεί επανειλημμένα σε λεπτομέρειες του δρώμενου των «Καπεταναρέων», όπως αυτό τελούνταν κατά την περίοδο του μεσοπολέμου. Συμπληρωματικά λοιπόν στα προαναφερόμενα παραθέτω συνοπτικά κάποιες πληροφορίες που έχει διασώσει, ώστε να έχουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα για την περίοδο της τουρκοκρατίας:
« Το έθιμο τελούνταν με μπουλούκια ντόπιων Βεροιωτάδων, διπλανών χωριών (π.χ. Κόκοβα σημερινό Πολυδένδρι) και από βλαχόφωνους της πόλης. Οι συμμετέχοντες Φουστανελοφόροi, Βοσκοπούλες και Μάγκες* ήταν όλοι άντρες.
[*Μάγκες ήταν δύο μαυροφορεμένοι που στα χέρια κρατούσαν καμτσίκια. Με την επιδέξια χρήση του προστάτευαν αλλά και καθοδηγούσαν το μπουλούκι. Ίσως (πιθανολογώ, καθώς δεν αναφέρονται στις αφηγήσεις των δύο πρώτων) να πρόκειται για πρόσωπα που προστέθηκαν μετά την απελευθέρωση για εμπλουτισμό της θεατρικότητας του δρώμενου.]
Στον 19ο αιώνα οι “Καπεταναρέοι” της Βέροιας είχαν και μάσκες, όμως μετά την απελευθέρωση τις έβγαλαν*. [*Το παρατιθέμενο τοπικό δημοσίευμα της Πέμπτης 28/2/1933 τον επιβεβαιώνει και σ’ αυτή τη λεπτομέρεια].
Από τον Αϊ Δημήτρη οι νεαροί άντρες της Βέροιας (καλοί χορευτές) προετοιμάζονταν από μόνοι τους με δικά τους χρήματα. Ετοίμαζαν τις φορεσιές τους με μεγάλη προσοχή και φροντίδα. Ήταν το μόνο μέλημα τους και περιμένανε πώς και πώς τις Αποκριές. Μάζευαν πολλά ασήμια, σιρίτια, στολίδια, κιουτσέκια (διπλές, τριπλές ασημένιες αλυσίδες) για να τα βάλουν στο στήθος.
Την Κυριακή της Αποκριάς τα μπουλούκια, αφού ντύνονταν με ευλάβεια στα σπίτια τους [όλα τα ασημικά ράβονταν από τη νύχτα στο χέρι, ενώ οι φουστανελοφόροι ήταν ντυμένοι], συναντιόντουσαν στην πλατεία Ωρολογίου μετά το σχόλασμα της εκκλησίας και αρχίζανε τις πατινάδες στους μαχαλάδες της πόλης, όπου χόρευαν σε κάθε μαχαλά ο καθένας τον δικό του χορό με την σειρά. Οι χοροί που χορεύονταν ήταν: Πατρώνα, Τσάμικα (Καραϊσούφ, Σάλωνα, Μάγια κλπ), Μπεράτικα, Συρτά, Καραπατάκι, Γκάιντα, Χασαπιές, Ζαχαρούλα. Ξεκινούσαν από την “παλιά Κεντρική”, όπως λέμε τώρα, όχι από την Μητροπόλεως (αυτή ήταν τότε μικρή πάροδος). Σε κάθε σπίτι που πήγαιναν (συγγενικό ή φιλικό τους) έβαζαν και τον νοικοκύρη να χορέψει κι ακολουθούσαν τα σχετικά κεράσματα από τα κορίτσια του σπιτιού.
Το βράδυ το γλέντι συνεχίζονταν σε κάποιο καφενείο μέχρι τις πρωινές ώρες, κοιμόντουσαν λίγο μαζί με την φορεσιά και την Καθαρά Δευτέρα έκαναν το ίδιο, καταλήγοντας στην τοποθεσία Ελιά, όπου σερβίρονταν ο παραδοσιακός Βεροιώτικος φασουλοταβάς».
Ευχάριστη έκπληξη αποτελεί η κοινή αναφορά και από τους δύο ιστοριογράφους για αποκριάτικους χορούς με το “γαϊτανάκι”:
«Το γαϊτανάκι με όμορφες κοπέλλες και όμορφα παλληκαράκια, δεν έλειπε από καμμιά καρναβαλίστικη εκδήλωση…» (Στέφανος Ζάχος)
«Ποιος δεν ενθυμείται το Γαϊτανάκι που τόσον επιτυχώς οι συμπολίται μας, Εμμανουήλ Παπαδήμος και Εμμανουήλ Φουντούκας παρουσίαζον» (Αναστάσιος Χριστοδούλου).
Πιθανότατα πρόκειται για εθιμικό δάνειο από τη Μικρασιατική γη (εκεί προσδιορίζουν οι ειδικοί την καταγωγή του), το οποίο “αγκάλιασαν” και ενσωμάτωσαν στις εκδηλώσεις τους οι Βεροιώτες όχι μόνο λόγω της χάρης και του συμβολικού περιεχομένου του (η πλοκή των γαϊτανιών με τις επιδέξιες χορευτικές κινήσεις των 12 χορευτών υποδηλώνει τον κύκλο της ζωής: από την χαρά στην λύπη, από τον χειμώνα στην άνοιξη, από την ζωή στον θάνατο και το αντίθετο…), αλλά και γιατί:
«(…) Υπό τους ήχους τελείας μαντολινάτας κρατούντες τας από κοντού κρεμασμένας ταινίας, κύκλω και κατά το σύστημα των λανσέδων ρυθμικώς κινούμενοι έπλεκον και ενεφάνιζον την “Γαλανόλευκον” την οποίαν οι θεώμενοι χειροκροτούντες μετά χαράς και ενθουσιασμού εχαιρέτουν. Ένας τρόπος και αυτός, υπό το πέπλον του καρναβαλιού να τονώνεται το αίσθημα των υποδούλων ραγιάδων» (Αναστάσιος Χριστοδούλου).
. 
Μετά την τουρκοκρατία, στον κυρίαρχο εθνοσυνεκτικό-εθνοδηλωτικό χαρακτήρα των αποκριάτικων εκδηλώσεων της Βέροιας προστέθηκαν κωμικά, ψυχαγωγικά και σατυρικά στοιχεία:
«…Και επηκολούθουν [εννοεί τους “Καπεταναρέους” και το “γαϊτανάκι” στην κάθοδο της Κεντρικής Οδού από την πλατεία Ωρολογίου] εκ παραλλήλου τα παντός είδους άλλα Καρναβάλια τα οποία με την λεπτήν σάτυρά των και την κωμικήν περιβολήν των, εσκόρπιζον το γέλοιο και την χαράν, μη παραλείποντα να καυτηριάζωσιν εν ταυτώ, τα κακώς κείμενα, πάσαν πολιτικήν και κοινωνικήν ατασθαλίαν ελέγχοντα…» (Αναστάσιος Χριστοδούλου).
Υπονοείται σαφώς από την αφήγηση: πορεία καρναβαλιστών, παραταγμένο πλήθος θεατών και ενσωμάτωση της έμμετρης καυστικής πολιτικής-κοινωνικής σάτιρας. Η πιθανότερη εξήγηση της εμφάνισής της στην πόλη μας είναι ο δανεισμός της από την πολύ επιτυχημένη δράση του πλανόδιου ηθοποιού Παναγιώτη Θεοδοσίου στην Αθήνα, γνωστού στο πανελλήνιο σήμερα ως “ο ποιητής του κάρρου”.
Δείγματα τέτοιων τοπικών στιχουργημάτων συναντά κανείς δημοσιευμένα στον τύπο της εποχής:
«Άνοιξε το Τριώδιον δεν έχουμε παρά
κι η δόλια η κοιλίτσα μας παίζει τον ταμπουρά!
Κύμα ψυχρόν ενέσκηψεν από την Σιβηρία
και ούτω απενεκρώθησαν του Κράτους τα ταμεία»
«Ο Μακρυδήμας έφθασε κρατώντας εις το χέρι
το σχέδιον της πόλεως και κοφτερό μαχαίρι.
Κι’ αρπάζοντας τη Βέργια μας με τα στενά σοκάκια,
σαν την πήτα θα την κόψει κομματάκια-κομματάκια!!!»
Το μπόλιασμα των πατροπαράδοτων αποκριάτικων δρώμενων με νέα στοιχεία, εξηγεί ο Στέφανος Ζάχος, επιτύγχαναν κατά κύριο λόγο νεαροί φοιτητές, οι οποίοι ανελλιπώς επέστρεφαν τέτοιες μέρες στην γενέτειρά τους, κάνοντας ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία τους.
H κυρίαρχη καρναβαλική μορφή της εποχής, o «ποιητής του κάρρου» και η συνοδεία του
Δεν έλειπε επομένως ούτε το ιδιαίτερο χρώμα, ούτε η ζωντάνια, ούτε το σατυρικό πνεύμα από την αποκριά της Βέροιας. Αφέθηκε όμως να εξελίσσεται στο πλαίσιο του λαϊκού αυθορμητισμού κι αυτοσχεδιασμού, χωρίς τη σύσταση ενός συντονιστικού οργάνου από πλευράς Δήμου, σε τελείως αντίθετη κατεύθυνση δηλαδή από το έντονο προσωπικό ενδιαφέρον και την πολύπλευρη ενίσχυση (οικονομική, ανάπτυξης δημοσίων σχέσεων και διαφημιστική) που προσέφερε προς τις αντίστοιχες πατροπαράδοτες “Μπούλες” ο τότε διορατικός Δήμαρχος της γειτονικής μας Νάουσας, ο Φιλώτας Κόκκινος.
Αυτή τη διαφορά στάσης καυτηρίασε εντονότατα αργότερα (Δευτέρα 1 Απριλίου 1957) ο Αναστάσιος Χριστοδούλου, γράφοντας στον Φρουρό Ημαθίας τον ακόλουθο παροιμιώδη σχολιασμό: « “Ατ βαρ, Μεϊδάν γιοκ” έλεγε κάποιος που είχε καλό άτι, δεν είχεν όμως έκτασιν δια να το επιδείξη. Σε μας συμβαίνει το αντίθετον: “Μεϊδάν βαρ ατ γιοκ”…» [εννοώντας ότι ενώ είχαμε πλούσια πολιτισμική κληρονομιά, δεν υπήρχαν τα κατάλληλα πρόσωπα για να την αξιοποιήσουν ανάλογα].
Η μεταπολεμική πορεία, αγαπητοί φίλοι, στην επόμενη συνάντησή μας…
