Γράφει ο
Μάκης Δημητράκης
Θα μπορούσε κάποιος να ισχυρισθεί πως το έθιμο της βασιλόπιτας ανάγεται στην αρχαία Ελλάδα και στα «Κρόνια» γιορτή κατά την οποία προσφέρονταν ως δώρα καρποί και «πλακούντες» (πίτες). Το έθιμο συνεχίστηκε στην αντίστοιχη γιορτή των Ρωμαίων τα «Σατουρνάλια» το οποίο αναβίωσαν στη Δύση οι Φράγκοι.
Για μας τους χριστιανούς το έθιμο αποδίδεται στον Μέγα Βασίλειο που στα χρόνια του αυτοκράτορα Ιουλιανού του Παραβάτη υπήρξε επίσκοπος στην Καισάρεια της Καππαδοκίας όπου είχε δημιουργήσει την περίφημη «Βασιλειάδα» (Πτωχοκομείο – Νοσοκομείο – Ορφανοτροφείο).
Σύμφωνα λοιπόν με την παράδοση όταν Ρωμαίος αξιωματικός (φοροεισπράκτορας) επισκέφτηκε την Καισάρεια για την ετήσια φορολόγηση ο Βασίλειος προσπάθησε να τον μεταπείσει και να απαλλάξει, για εκείνη τη χρονιά από τη φορολόγηση, τους κατοίκους της Καισάρειας. Δυστυχώς δεν τα κατάφερε παρά μόνο μια μικρή χρονική αναβολή. Έτσι ο Βασίλειος αναγκάσθηκε να ζητήσει από τους κατοίκους να προσφέρουν ό,τι πολύτιμο είχε καθένας προκειμένου να συγκεντρωθεί το «μέγεθος» της φορολογίας.
Έτσι και έγινε! Μαζεύτηκαν νομίσματα, κοσμήματα και άλλα πολύτιμα τιμαλφή.
Όταν ο φοροεισπράκτορας επισκέφτηκε για δεύτερη φορά την Καισάρεια ο Βασίλειος κατάφερε, με τον θεόπνευστο λόγο του να τον συγκινήσει και να μη φορολογήσει τους κατοίκους. Έτσι ο Βασίλειος βρέθηκε με όλα τα τιμαλφή! Μετά από σύμφωνη γνώμη των κατοίκων κράτησε ένα μέρος για τις ανάγκες της «Βασιλειάδας» και τα υπόλοιπα έβαλαν σε ατομικές πίτες που μοιράσθηκαν στους κατοίκους. Όλοι ένιωσαν χαρούμενοι από την κατάληξη της φοροείσπραξης αλλά και όλοι έζησαν την αγωνία του τι θα τους επιστραφεί με τις πιτούλες.
Σε ανάμνηση του γεγονότος αυτού, κάθε παραμονή Πρωτοχρονιάς που συμπίπτει με την παραμονή της μνήμης-εορτής του Μέγα Βασιλείου ο χριστιανικός κόσμος δημιούργησε την βασιλόπιτα.
Η βεροιώτικη βασιλόπιτα
Στη Βέροια σε παλιότερες εποχές το έθιμο της βασιλόπιτας αποτελούσε οικογενειακή και μόνο υπόθεση. Κάθε νοικοκυρά από νωρίς το πρωί της παραμονής «άνοιγε» φύλλο όπως έλεγαν. Η «γέμιση» της αρεσκείας της κάθε φαμίλιας. Τα περισσότερα νοικοκυριά προτιμούσαν την κρεατόπιτα. Άλλες οικογένειες είχαν προτίμηση στο σπανάκι, το τυρί, ανάμεικτη, με πράσο και αφού ο λόγος… περί ορέξεως και η γλυκιά κολοκυθόπιτα είχε τους «οπαδούς».
Το ψήσιμο στους σπιτικούς φούρνους που πάρα πολλά σπίτια διέθεταν. Για τους μη έχοντες υπήρχαν οι δημόσιοι φούρνοι. Γέμιζαν οι πάγκοι των φούρνων με τα σινιά (μεγάλα στρογγυλά ταψιά). Μικρός αναρωτιόμουν πώς οι νοικοκυρές αλλά και οι φουρνάρηδες μπορούσαν να «εντοπίσουν» τίνος σπιτικού είναι η κάθε πίτα, το κάθε ταψί, αφού όλα ήταν ισομεγέθη και ισοβαθή. Την απορία μου έλυσαν πολύ αργότερα το δίδυμο των πολύ γνωστών φουρνάρηδων Βοριά και Δήμου – εκεί στην οδό Λουτρού – οι οποίοι όμως δεν απέκλεισαν και την περίπτωση «λάθους» που γινόταν αντιληπτό παρά μόνο με το κόψιμο της πίτας.
Οι φούρνοι την παραμονή δεν έψηναν τίποτε άλλο παρά μόνο πίτες.
Το τελετουργικό της «κοπής»
Το βράδυ της παραμονής η πίτα ζεσταινόταν, συνήθως πάνω στη σόμπα. Μετά και αφού υπήρχε «πλήρης απαρτία» των μελών της οικογένειας, μικροί-μεγάλοι γύρω από το τραπέζι. Σε πολλά νοικοκυριά γύρω από τον σοφρά, που όλα τα σπίτια διέθεταν, αφού άλλωστε σ’ αυτόν «άνοιγαν» οι νοικοκυρές το «φύλλο» της πίτας.
Ο πατέρας έκανε το σταυρό του, έφερνε τρεις στροφές (γύρες) το ταψί, σταύρωνε την πίτα και άρχιζε να την κόβει σε τριγωνικά ισομεγέθη κομμάτια για «πλήρη δικαιοσύνη». Κομμάτια για όλα τα μέλη της οικογένειας με ηλικιακή σειρά. Κομμάτια επίσης για τους ξενιτεμένους, τους δικαιολογημένους απόντες, τον Χριστό, τον Αη-Βασίλη, το σπίτι, τα χωράφια, τα ζωντανά, ακόμη και για τους τυχόν φιλοξενούμενους που διέμεναν στο σπιτικό. Όλοι είχαν το δικαίωμα να συμμετάσχουν στη διαδικασία αλλά και στο «ψάξιμο». Όλοι κρυφά ή φανερά είχαν την αγωνία για το «ποιος» θα είναι ο τυχερός.
Το «ψάξιμο» για το «φλουρί»
Μετά το «κόψιμο» άρχιζε το «ψάξιμο» για το φλουρί. Συνήθως αυτό ήταν κέρμα της μιας ή των δύο δραχμών. Πολλές νοικοκυρές το τύλιγαν σε χρυσόχαρτο ή αλουμινόχαρτο που είχαν στα κουτιά τους κάποιες βιομηχανίες τσιγάρων.
Πρώτα έψαχναν τα παιδιά, μετά οι μεγάλοι. Αν δεν το έβρισκαν με την «πρώτη» υπήρχε δεύτερος γύρος μέχρι να βρεθεί ο τυχερός. Στο τέλος ξεφωνητά, χαρές, γέλια, ευχές. Για τα μικρότερα παιδιά άλλα «άτυχα» της βραδιάς, για να μη μένουν «μαραμένα» υπήρχε η «ταχυδακτυλουργική» παρέμβαση των γονιών ή των παππούδων που έβαζαν κάποιο νόμισμα και στα κομμάτια τους για να είναι τελικά όλοι χαρούμενοι και τυχεροί. Ο τυχερός της βασιλόπιτας με το «φλουρί» θα άναβε, τις επόμενες ημέρες, ένα κερί στην εκκλησία.
Το κομμάτι της βασιλόπιτας σε πολλά νοικοκυριά αποτελούσε το κυρίως φαγητό της βραδιάς της παραμονής. Σε αρκετά σπιτικά συνοδευόταν και από σπιτικό γιαούρτι.
Σε κάποια σπιτικά την πίτα έκοβαν ακριβώς στις 12 τα μεσάνυχτα την ώρα της αλλαγής του χρόνου και σε άλλα το μεσημέρι, ανήμερα της Πρωτοχρονιάς Επίσης κάποιες νοικοκυρές έβαζαν στην πίτα ένα κομμάτι από κληματόβεργα, ή άχυρο ή ένα φασόλι (στη νότια Ελλάδα κλαδάκι ελιάς) ανάλογα με την παραγωγή κάθε σπιτικού.
Η βασιλόπιτα – τύπου τσουρέκι – δεν συνηθιζόταν στα βεροιώτικα νοικοκυριά. Ήταν έθιμο που έφεραν οι πρόσφυγες και «υιοθετήθηκε» μετά το 1960 από συντεχνίες και ομάδες εργαζομένων και από συλλόγους και που στις μέρες μας βασιλόπιτες κόβονται μέχρι… τις Απόκριες και στόχο έχουν τη σύσφιξη των σχέσεών μας.
Γι’ αυτό από καρδιάς σας εύχομαι Χρόνια Πολλά και Καλή Χρονιά!
