Γράφει ο Χρήστος Α. Αποστολίδης*
Η ανακοίνωση Πρωθυπουργού – Αρχιεπισκόπου με τις βασικές παραμέτρους των υπό διαμόρφωση σχέσεων Κράτους – Εκκλησίας, μεταξύ των άλλων πολλών ζητημάτων που έθιξε, εκ των πραγμάτων ανακινεί και το ζήτημα της νομικής προσωπικότητας των εκκλησιαστικών νομικών προσώπων και κατά πόσο αυτά θα χαρακτηρίζονται πλέον ως δημοσίου δικαίου ή ιδιωτικού δικαίου. Αν δηλαδή θα εξακολουθούν να θεωρούνται «φορείς δημόσιας εξουσίας», όπως δέχεται η υφιστάμενη σήμερα νομοθεσία ή αν θα λάβουν τελικά άλλη μορφή. Και εν τέλει μήπως όλες αυτές οι κοσμογονικές αλλαγές οδηγήσουν αναπόφευκτα στην ανάγκη ψήφισης ενός νέου Καταστατικού Χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδος ;
Οι πιο σημαντικές ωφέλειες της ύπαρξης νομικής προσωπικότητας θεωρούνται η αναγνώριση δικαιοπρακτικής ικανότητας και ικανότητας δικαστικής παραστάσεως, η απόκτηση περιουσίας και η ανάληψη υποχρεώσεων στο όνομα του ίδιου του νομικού προσώπου, καθώς και η ικανότητα σύναψης συμβάσεων. Ακόμη η έκδοση - στο πλαίσιο ασκήσεως δημόσιας εξουσίας – εκτελεστών διοικητικών πράξεων (που ελέγχονται ακυρωτικά από τα διοικητικά δικαστήρια), η ευμενέστερη κατά κανόνα φορολογική μεταχείριση αλλά και η υπαγωγή της οικονομικής διαχείρισης των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου, ως δημοσίων υπολόγων, στους αυστηρότερους κανόνες δημοσιονομικού ελέγχου του Δημοσίου Λογιστικού (που διενεργείται, κατά περίπτωση, από τους Επιθεωρητές Δημοσίων Διαχειρίσεων του Υπουργείου Οικονομικών, το Ελεγκτικό Συνέδριο και το Γενικό Λογιστήριο του Κράτους).
Συνεπώς, αν η αναγνώριση απλής νομικής προσωπικότητας σε ένα θρησκευτικό οργανισμό καθιστά αυτόν υποκείμενο δικαίου, διευκολύνοντας τη λειτουργικότερη νομική, κοινωνική και οικονομική του ένταξη στη συναλλακτική πραγματικότητα, η επιπλέον απονομή σ’ αυτόν της ιδιότητας του νομικού προσώπου δημοσίου δικαίου, επάγεται πολύ σημαντικότερες συνέπειες, όπως από τα ανωτέρω καθίσταται προφανές.
Αξίζει να σημειωθεί ότι μόλις το έτος 1969 οι μονές της Εκκλησίας της Ελλάδος χαρακτηρίσθηκαν ρητά ως νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, με το άρθ. 1 παρ. 4 Ν.Δ. 126/1969 (δηλ. Του προϊσχύσαντος Καταστατικού Χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδος). Την ίδια ρύθμιση επανέλαβε το αρθ. 1 παρ. 4 του ισχύοντος Καταστατικού Χάρτη Ν. 590/1977, που όρισε, μεν ότι η «η Εκκλησία της Ελλάδος, αι Μητροπόλεις, αι Ενορίαι μετά των Ενοριακών Ναών, αι Μοναί ... είναι Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου», προσθέτοντας ωστόσο, στην πιο πάνω διάταξη την αξιοπρόσεκτη – από πλευράς κανονιστικής αλλά και εκκλησιολογικής σημασίας – φράση: «κατά τας νομικάς αυτών σχέσεις...».
Συνακόλουθα ως νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου έχουν χαρακτηρισθεί και οι Ισραηλιτικές Κοινότητες της ελληνικής επικράτειας (αρθ. 1 Ν. 2456/1920,’’Περί Ισραηλιτικών Κοινοτήτων’’), ενώ, κατά μερίδα της θεωρίας, ανάλογη ιδιότητα φέρουν και οι ελληνικές Προτεσταντικές Εκκλησίες.
Ωστόσο, οφείλουμε να καταγράψουμε τις σοβαρές επιφυλάξεις που είχαν προ πολλού διατυπωθεί στη θεωρία, αναφορικά με τη συμβατότητα του θρησκευτικού χαρακτήρα των ανωτέρω νομικών προσώπων, αφενός μεν προς τη φύση των υπόλοιπων εν γένει νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου, αφετέρου δε προς την παρεχόμενη δυνατότητα ασκήσεως πραγματικής δημόσιας εξουσίας, που ως προνόμιο, αναγνωρίζεται σε αυτά.
Λίγα μόλις χρόνια μετά την ψήφιση του ισχύοντος Καταστατικού Χάρτη, ο Αντιπρόεδρος του ΣτΕ Αν. Μαρίνος, στην εξαιρετική μονογραφία του με τον τίτλο Σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας υπό το Σύνταγμα του 1975 και τον νέον Καταστατικό Χάρτην της Εκκλησίας της Ελλάδος, διετύπωνε το ερώτημα αν όντως ακριβολογεί ο νομοθέτης όταν χαρακτηρίζει την Εκκλησία ως νομικό πρόσωπο, δεδομένου ότι αυτό αποτελεί «ανθρώπινο κατασκεύασμα... πεπερασμένον κατά χρόνον και περιορισμένον κατά τόπον», σε αντίθεση προς τη φύση της Εκκλησίας, ως ευχαριστιακής - μεταφυσικής κοινότητας.
Πολύ περισσότερο, πώς είναι δυνατό να ανατίθεται η αρμοδιότητα ασκήσεως «δημόσιας εξουσίας δηλαδή εξουσίας κοσμικής ... γενικώς επί των διοικουμένων», που προσιδιάζει στα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου και στους εκκλησιαστικούς οργανισμούς, των οποίων εντούτοις η όποια άσκηση εξουσίας περιορίζεται αποκλειστικώς στα μέλη τους, και μάλιστα με την ιδιότητα αυτών όχι ως πολιτών, αλλ’ απλώς ως πιστών, στο πλαίσιο της εφαρμογής των ιερών κανόνων ;
Ορθότερη συνεπώς στάση, κατά τον Α. Μαρίνο, θα ήταν να θεωρηθεί η Εκκλησία ως «εν ιδιόρρυθμον νομικόν πρόσωπον, το οποίον ο νόμος χαρακτηρίζει και ως δημοσίου δικαίου».
Άλλωστε, η ερμηνευτική αυτή προσέγγιση βρίσκει σαφές έρεισμα στη διάταξη του αρθ. 1 παρ. 4 του ισχύοντος Καταστατικού Χάρτη (Ν. 590/1977), κατά την οποία η Εκκλησία και οι κυριότερες οργανωτικές της υποδιαιρέσεις είναι νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, μόνον «κατά τας νομικάς αυτών σχέσεις». Η διατύπωση αυτή του νόμου δε σημαίνει ότι η Εκκλησία ασκεί δημόσια εξουσία – αφού η μόνη εξουσία που της επιτρέπεται είναι η «πνευματική» η οποία προβλέπεται από τους ιερούς κανόνες και αφορά τα μέλη της ως πιστούς - αλλά έχει την έννοια ότι οι εκκλησιαστικές αρχές αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου κατά τις νομικές τους σχέσεις μόνον όποτε εφαρμόζουν διατάξεις της κείμενης πολιτειακής διοικητικής νομοθεσίας (όπως αυτό συμβαίνει για παράδειγμα σε ζητήματα της υπηρεσιακής κατάστασης των κληρικών ή λαϊκών υπαλλήλων της, τα οποία όμως πλέον με τις προαναγγελθείσες αλλαγές δεν θα έχουν πλέον νόημα και αξία).
Η διάκριση όμως αυτή οδηγεί αναπότρεπτα στο συμπέρασμα ότι η Εκκλησία έχει «διφυή χαρακτήρα», αφενός μεν διότι αποτελεί πνευματικό οργανισμό, με σκοπό την τέλεση πράξεων που αφορούν το δόγμα και τη λατρεία και αφετέρου διότι, ως χαρακτηριζόμενο σήμερα από το νόμο νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου, καλείται απλώς να εφαρμόσει διατάξεις της πολιτειακής νομοθεσίας (χωρίς όμως αυτό και να οδηγεί στην άσκηση πραγματικής δημόσιας εξουσίας).
Δικηγόρος Παρ’ Αρείω Πάγω
Υπ. Διδάκτωρ Νομικής Σχολής Α.Π.Θ
