Θεμελιακό πρόβλημα για την ανθρώπινη ψυχή, φίλοι αναγνώστες, είναι το πρόβλημα της ελευθερίας. Και τούτο γιατί από τη Δημιουργία ο άνθρωπος αναρωτήθηκε και στοχάστηκε επανειλημμένα αν και κατά πόσο είναι πράγματι ελεύθερος ή μήπως δεσμεύεται από εξωτερικούς παράγοντες. Κυρίως, γι’ αυτό που πιστεύει, τίθεται το πρόβλημα. Πράττει ελεύθερα; Ή δεσμευμένος από τις προσταγές της θρησκείας, πράττει ανελεύθερα; Επειδή ελευθερία ανέκαθεν θεωρείται η ικανότητα του ανθρώπου να εκλέγει αδέσμευτα, ό,τι αυτός θέλει.
Στη μελέτη του για την «Οδύσσεια» του Ν. Καζαντζάκη, ο Παντελής Πρεβελάκης υπογράμμισε ότι: «Ο καρπός της δεύτερης άσκησης του Οδυσσέα υπήρξε η απόλυτη ελευθερία, δηλαδή, ένα όραμα του κόσμου άθεο και ανέλπιδο». Η έντονη προσπάθεια που καταβάλλει ο Οδυσσέας για να ανταποκριθεί σ’ ένα βαθύ εσωτερικό πόθο, σε μια εκ γενετής ακατάσχετη επιθυμία του να ζήσει αυτόβουλα και ανεξάρτητα, τον οδηγεί σε μία κατάσταση λογικά απίθανη και πρακτικά ανεφάρμοστη.
Φτάνει στο σημείο να γκρεμίσει και να εξαφανίσει ολόκληρο κόσμο των ιδανικών, γιατί μέσα του πιστεύει πως τον εμποδίζουν στις μεγάλες, τεράστιες προσπάθειες για μια ζωή απόλυτα ελεύθερη και ανυπότακτη σε νόμους και σχήματα. Και την απομάκρυνση από την ζωή κάθε ιδανικού ο Καζαντζάκης την ονομάζει ελευθερία. «Δεν πιστεύω σε τίποτα, δεν ελπίζω σε τίποτα, είμαι λεύτερος».
Έτσι, νομίζω, ο Οδυσσέας δεν έχει πια την ψυχολογία του ελεύθερου, μα του αντάρτη. Συγχέει την ελευθερία με την ασυδοσία, την ανεξαρτησία με τον ετσιθελισμό. Και αυτή η σύγχυση έχει ως αποτέλεσμα φαινομενικά να ζει απόλυτα ελεύθερος, ενώ στην ουσία να είναι τρόφιμος της πιο φρικτής φυλακής, της φυλακής του πλανεμένου «εγώ» του.
Τίποτε δεν στέκεται ικανό να τον ευχαριστήσει. Ούτε τα γεμάτα περιπέτειες ταξίδια του ούτε οι πιο τέλειες και εκλεκτές απολαύσεις ούτε η δύναμη ούτε τα πλούτη. Ρουφά τους χυμούς της ζωής με απληστία. Αποτέλεσμα; Ανάβει διαρκώς τη δίψα του. Ένα τρομακτικό κενό μεγαλώνει συνεχώς μέσα του και όμως ο Οδυσσέας, όχι μόνο για τον Καζαντζάκη, αλλά για ένα πλήθος σημερινών ανθρώπων, ιδιαίτερα νέων, είναι το πρότυπου που αντιγράφουν, το είδωλο που λατρεύουν.
Ο Καζαντζάκης κατάφερε να μας δώσει, ανεπανάληπτα, την πιο επιτυχημένη και αριστουργηματική ενσάρκωση της παρεξηγημένης ελευθερίας, που επιδερμικά φαντάζει σαν ελευθερία, ενώ στο βάθος της κρύβεται η πιο χειρότερη μορφή της ελευθερίας, η, χωρίς ιδανικά και πνευματικές αξίες, ζωή. Γιατί ελευθερία δεν σημαίνει διαζύγιο με τα ιδανικά, επειδή αυτά, φαινομενικά τουλάχιστον, μας δεσμεύουν. Ούτε ελευθερία είναι το ξεγύμνωμα της ψυχής. Σε τελευταία ανάλυση η ελευθερία δεν είναι καθόλου άρνηση, αλλά θέση. Γι’ αυτό πρέπει να θεωρηθεί εποχιακής μορφής η αρρωστημένη νοοτροπία, να ονομάζουμε ελεύθερο τον ασύδοτο αντάρτη. Εκείνον, που σπάζοντας κάθε είδους δεσμό (πολιτικό, κοινωνικό ή ηθικό), ανατινάζει μερικά σχήματα ή άλλου είδους δεσμά, τις πιο πολλές φορές τον άρρωστο εγωισμό του. Ως παράδειγμα μπορεί να αναφερθεί ο Νίτσε, που διακήρυξε με φανατισμό το θάνατο του Θεού, ενώ παράλληλα προσέφερε το είδωλο του Υπερανθρώπου.
Φυσικά, ο κόσμος είναι γεμάτος από ανθρώπους που αυτοαποκαλούνται «ελεύθεροι», όχι γιατί πιστεύουν στην ελευθερία, αλλά γιατί ενώ «εκλήθησαν επ’ ελευθερία», την διακηρύττουν μόνο για να την εκμεταλλεύονται, συνήθως εις «αφορμήν τη σαρκί» (Γαλ. 5, 13). Δυστυχώς, αυτοί είναι που «ελευθερίας αυτοίς επαγγελλόμενοι, αυτοί δούλοι υπάρχουν της φθοράς» (Β΄ Πέτρ. 2, 19). Λησμονούν αυτό που γράφει ο Άγιος Ιάκωβος, πως δηλαδή εκτός από το νόμο της αγάπης, θα κριθούμε ανάλογα με τον τρόπο που χρησιμοποιήσαμε το αγαθό της ελευθερίας. «Ούτω λαλείτε και ούτω ποιείτε, ως δια νόμου ελευθερίας μέλλοντες κρίνεσθαι» (Ιακ. 2, 12).
Και το τραγικότερο είναι πως οι άνθρωποι της εποχής μας, πειθήνια όργανα των προκλήσεων της σάρκας, αγωνίζονται την οδυνηρή σκλαβιά στα πάθη, να τη μεταμφιέσουν και να την παρουσιάσουν ως απόλυτη ελευθερία. Αναμφισβήτητα βρισκόμαστε μπροστά σε μα διαστροφή, σε μια τερατώδη αλλοίωση της μορφής και της ουσίας του πνεύματος. Και οι νέοι που δεν έχουν ακόμη την πείρα της ανθρώπινης κακότητας, παρασύρονται από αυτούς που φιγουράρουν για φιλελεύθεροι και προοδευτικοί και ακολουθούν δρόμους, που θα τους οδηγήσουν, αργά ή γρήγορα, σε αδιέξοδο και απελπισία.
Ύστερα από όσα αναφέραμε, φίλοι αναγνώστες, γεννάται το ερώτημα: Τί είναι ελευθερία; Ποιος είναι ο πραγματικά ελεύθερος άνθρωπος;
Την απάντηση θα μας τη δώσει ένας μαθητής του Επίκτητου (Φιλόσοφος, εκ των κυριοτέρων εκπροσώπων της Στωϊκής Φιλοσοφίας: 50 μ.Χ. – 120 μ.Χ.), που μερικά χρόνια μετά το θάνατο του δασκάλου του, χάραξε σ’ ένα βράχο, έξω από την Αντιόχεια τα εξής:
«Μάθε διαβάτη, πως αληθινά ελεύθερος είναι εκείνος που τον έχει ελευθερώσει η αρετή».
Τα ίδια ακριβώς λόγια επανέλαβε ο μεγάλος Γάλλος επαναστάτης και ποιητής Αντρέ Σενιέ (1702-1794): «Μόνο η αρετή είναι πραγματικά ελεύθερη». Αυτή είναι η πραγματική ελευθερία. Η υποταγή του ανθρώπου στην αρετή.
Η Ιφιγένεια του Γκαίτε γίνεται σύμβολο φωτεινό αυτής της ελευθερίας διακηρύσσοντας ότι «και πειθήνια αισθανόμουν την ψυχή μου πανέμορφα ελεύθερη».
Αυτό το οξύμωρο είναι και ο ορισμός. Αληθινή ελευθερία είναι η δυνατότητα του ανθρώπου να πειθαρχεί εκούσια στα κελεύσματα της αρετής.
Κι αυτό γιατί μόνο έτσι θα μπορέσει να ξεφύγει από τα δεσμά του εγωισμού και να διαλύσει τον απομονωτισμό και την ομίχλη των παθών, αφού αυτά αποτελούν τις πιο αποκρουστικές μορφές δουλείας. Γιατί ο άνθρωπος που είναι σκλάβος σε κάποιο σκληρό αφεντικό, μα ελεύθερος εσωτερικά, έχει ασφαλώς τη δυνατότητα να αγωνισθεί για την ελευθερία του. Μα αυτόν, που είναι δέσμιος των κακών παθών και των αχαλίνωτων επιθυμιών, ποιος θα τον ελευθερώσει; Μόνο η αρετή. Γι’ αυτό, λοιπόν, Ελευθερία ίσον Αρετή.
