Ήταν πολύ δύσκολο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας να γραφτούν βιβλία για να ενημερωθούν οι επόμενες γενιές των Ελλήνων για τη ζωή και την ιστορία του τόπου. Η μοναδική αξιόπιστη πηγή πληροφοριών για την σκοτεινή εκείνη περίοδο είναι οι χειρόγραφες σημειώσεις των ξένων περιηγητών στην Ελλάδα, τα Ελληνικά και Ξένα αρχεία ακόμη διάφορες επιγραφές και έγγραφα της διπλωματικής αλληλογραφίας των προξενείων και των Πρεσβειών των κρατών της Ευρώπης. Είναι σημαντικό ότι από τον 17ο μέχρι τον 19ο αιώνα δημιουργήθηκε ένα φιλολογικό συναρπαστικό είδος με τις εντυπώσεις των οδοιπορικών των περιηγητών Με τις σημειώσεις και τα βιβλία τους, αναμφίβολα, πρόσφεραν πολύτιμες υπηρεσίες στην ελληνική ιστορία και τον πολιτισμό. Μέσα από το περιεχόμενο των σημειώσεών τους αναδείχτηκαν η εκκλησία με το σημαντικό της ρόλο στην ελληνική κοινωνία, οι ελληνικές κοινότητες και η οικονομική-πνευματική πρόοδος των Ελλήνων, Πολλοί από αυτούς ήταν πράκτορες των μυστικών υπηρεσιών της πατρίδας των, ενώ άλλοι ήθελαν να γνωρίσουν ιστορικούς και αρχαιολογικούς χώρους, να εμπλουτίσουν με τις γνώσεις των εκδοτικών οίκων, διάφορα περιοδικά και εφημερίδες της πατρίδας τους. Υπήρχαν και διάφοροι τυχοδιώκτες που επιδίωκαν με κάθε τρόπο τον πλουτισμό τους. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν αρχαιοκάπηλοι που καταλήστευαν τον εθνικό πλούτο της χώρας και μετέφεραν τον αρχαιολογικός θησαυρό στις χώρες τους. Τα παραδείγματα είναι γνωστά και πολλά.1
Ο θρησκευτικός και πολιτιστικός πλούτος της Μ. Ασίας αποτελούσε πάντα το επιστημονικό ενδιαφέρον των περιηγητών. Τον 19ο αιώνα πολλές προσωπικότητες έστρεψαν το επιστημονικό τους βλέμμα στον Εύξεινο Πόντο κατά προτίμηση τη σταυροπηγιακή μονή στο Όρος του Μελά στον Πόντο, την Παναγία Σουμελά. Ο αείμνηστος καθηγητής και ιστορικός Π. Ενεπεκίδης είχε τη δυνατότητα να μεταφράσει στην Ελληνική γλώσσα και να επεξεργαστεί τις εντυπώσεις πολλών από την Αυστρία και τη Γερμανία και να τις εκδώσει σε βιβλία Ένας από αυτούς είναι ο διάσημος νομοδιδάσκαλος Eduard Zacharias von Lingenthal . Θα «περιηγηθεί την Τραπεζούντα των Μεγάλων Κομνηνών και να καταγράψει τις βιβλιοθήκες και τους χειρόγραφους κώδικες των περίφημων βυζαντινών μοναστηριών της ποντιακής πολιτείας».
Στην περιγραφή του ταξιδίου ο Γερμανός νομομαθείς θα αναφερθεί στις δυσκολίες και τις περιπέτειες που θα αντιμετωπίσει με τα μέσα μεταφοράς της εποχής εκείνης. Εφοδιασμένος με συστατική επιστολή του Πατριάρχη θα φτάσει στη Μονή Σουμελά και θα παραμείνει εκεί αρκετές ημέρες. Περιέγραψε τις εντυπώσεις του με τα πλέον κολακευτικά λόγια και κάθε λεπτομέρεια για την τοποθεσία και την ομορφιά του τόπου. Κατέγραψε τους κώδικες της βιβλιοθήκης της Μονής. Μας πληροφορεί ότι την εποχή τη δική του ( Ιούλιος του 1838) οι μοναχοί ήταν 20 και ότι έτυχε ιδιαίτερης περιποίησης στο έργο του.
Άλλος ένας επισκέπτης στρατιωτικός έφτασε στην Παναγία Σουμελά. Ήταν ο Γερμανός Αντιστράτηγος Χόφμαϊστερ. Τις εντυπώσεις του κατέγραψε και εξέδωσε σε βιβλίο στη Γερμανία το 1911, πριν αρχίσει ο ΑΠΠ (1914). Είναι τόσο ενθουσιασμένος και γοητευμένος από την άγρα ομορφιά ώστε κάποια στιγμή να ομολογήσει ότι«Τα θαυμαστά της φύσης και η μεγαλοσύνη της ζωής δεν περιγράφονται. Αυτά μόνο μπορεί να τα αισθανθεί μπορεί κανείς». Αναφέρεται με λεπτομέρειες στο ιστορικό της Μονής αρχίζοντας από την αγιογράφηση της εικόνας της Παναγίας από τον Ευαγγελιστή Λουκά στη Θήβα μέχρι την ίδρυση της Μονής. Δεν παραλείπει να αναφερθεί και στο ταξίδι των κτητόρων, οσίων Βαρνάβα και Σωφρονίου από την Αθήνα στον Πόντο. Γίνετε λόγος και για την ιστορία του προσκυνήματος στα μέσα του 14ου αιώνα την εποχή των Μεγάλων Κομνηνών. Καταγράφει τα κειμήλια της Μονής που βρήκε και τα λείψανα αγίων. Εντύπωση του έκαναν τα αφιερώματα κεντητά που βρήκε της Παναγιάς. Αναφέρεται στον τίμιο Σταυρό, δώρο του Μεγάλου Κομνηνού Μανουήλ του Γ. Περιηγήθηκε τα κελιά των μοναχών. Εντύπωση του έκανε όταν είδε έξω έναν μοναχό να ποτίζει τα λουλούδια του κήπου. Όταν αποχώρησε από το μοναστήρι έριξε το τελευταίο βλέμμα του και είπε τα εξής.» Διασκελίζω τώρα με γενναία βήματα. Ρίχνω ένα βλέμμα πίσω στην οχυρωμένη Μονή, με το εκκλησάκι της, το ορμητήριό της –ο Θεός να με φυλάει από την τέτοια αρετή»
Πολλές είναι οι προσωπικότητες διαφόρων εθνοτήτων που επισκέφτηκαν την Παναγιά Σουμελά του Πόντου να προσκυνήσουν την εικόνα της Παναγίας και να εκφράσουν την πίστη τους και τον Θαυμασμό τους.
Σήμερα η εικόνα της Παναγίας Σουμελά βρίσκεται στο νέο της παλάτι στο Βέρμιο και συνεχίζει να εκπληρώνει την αγάπη της προς τους Πόντιους αλλά και σε όλους τους Πιστούς Έλληνες. Η εκκλησία της Βέροιας με το Μητροπολίτη κ. κ. Παντελεήμονα, Προέδρου του Ιερού προσκυνήματος σε συνεργασία με το προεδρείο του Σωματείου Παναγιά Σουμελά είναι έτοιμοι να υποδεχθούν τους καλεσμένους και τους πιστούς χριστιανούς. Η θεία χάρη της ας προστατεύει και την πατρίδα μας όπως έκανε και στο παρελθόν.
Βιβλιογραφία.
«Τραπεζούντα-Κωνσταντινούπολη –Σμύρνη του καθηγητού Πολυχρόνη Ενεπεκίδη. Εκδόσεις Ωκεανία. 1989.
