Οι πολλές βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες (72 παλιότερα, 48 στις μέρες μας – από τις οποίες οι 38 «σώζουν» τον τοιχογραφικό τους διάκοσμο) και τα πολλά μοναστήρια και οι σκήτες στις κοντινές στη Βέροια όχθες του Αλιάκμονα, ως γνωστόν «χάρισαν» στην πόλη το προσωνύμιο «Μικρή Ιερουσαλήμ». Βέβαια στο διάστημα από τον 11ο μέχρι και τον 14ο αιώνα η Βέροια υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά κέντρα της Μακεδονίας με μεγάλη επίδραση απ’ ευθείας από την Κωνσταντινούπολη.
Φυσικό ήταν ανάμεσα σ’ αυτές τις πολλές εκκλησίες ιδιαίτερη θέση να έχουν οι εκκλησίες οι αφιερωμένες στη χάρη της Παναγίας μας που απαντάται, πανελλήνια, με πολλά προσωνύμια.
Με την ευκαιρία της μεγάλης γιορτής του Δεκαπενταύγουστου θα αναφερθώ -σύντομα- στις αφιερωμένες στη Μεγαλόχαρη, που υπάρχουν στη Βέροια καθώς και στα κοντινά μοναστήρια που τιμούν τη χάρη της και που πανηγυρίζουν ανήμερα της Κοίμησης της Θεοτόκου ή στα Εννιάμερα της Παναγίας.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΕΡΙΒΛΕΠΤΟΣ: Στην οδό Μπιζανίου. Είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική του 14ου αιώνα με νεότερο νάρθηκα, γυναικωνίτη και ανοιχτή στοά. Σημαντικό είναι το επιστύλιο του τέμπλου με 20 συμφυείς εικόνες του 14ου αιώνα.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΧΑΒΙΑΡΑ: Στην οδό Αγίου Αντωνίου κοντά στην πλατεία Κόρακα. Αρχικά ήταν μονόχωρη και αργότερα μετατράπηκε σε τρίκλιτη βασιλική. Είναι του 14ου αιώνα και οι αγιογραφίες της ανατολικής πλευράς είναι των ετών 1497-98 ενώ οι υπόλοιπες του 1598.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΔΕΞΙΑ: Ο ναός κτίσθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα στη θέση άλλης παλιότερης εκκλησίας του 14ου αιώνα. Από την παλιά εκκλησία σώζεται μόνο τμήμα της κόγχης του ιερού καθώς και τοιχογραφίες της ανατολικής όψης. Βρίσκεται στην ομώνυμη γειτονιά της πόλης με εισόδους και από την οδό Παναγίας Δεξιάς και από την οδό Δημοσθένους.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΓΟΡΓΟΕΠΗΚΟΟΣ ή ΓΟΡΓΟΫΠΗΚΟΟΣ ή απλά Γοργή: Στην οδό Πατριάρχη Ιωακείμ, κοντά στη συμβολή της με την οδό Θωμαΐδη. Στην αρχή, ήταν μονόχωρος ναός (15ος αιώνας) και αργότερα στις αρχές του 19ου αιώνα τρίκλητος. Οι τοιχογραφίες είναι του 15ου αιώνα. Είναι σε φάση συντήρησης και δε λειτουργεί ενώ είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Παναγίας. Την ονομασία της οφείλει σε βυζαντινή προσωνυμία της Θεοτόκου και σημαίνει «από ψηλά σπεύδουσα και γρήγορη βοήθεια».
ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ ή ΠΑΛΙΟΦΟΡΙΤΙΣΣΑ: Βρίσκεται στην αρχή της οδού Ανοίξεως (περιοχή Λαδόμυλοι) και την ονομασία της πιθανότατα «χρωστά» στο γεγονός ότι βρισκόταν κοντά στη θέση «φόρος» όπου δασμολογούνταν τα εισαγόμενα στην πόλη προϊόντα. Είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική και εκτός της ζωγραφικής του 15ου αιώνα αξιόλογο είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο του 16ου αιώνα. Ο αρχικός ναός είναι κτίσμα του 15ου αιώνα. Επισκευάστηκε τον 16ο και τρίτη φορά το 1705. Οι παλιότερες τοιχογραφίες έγιναν μετά το 1565 ενώ πιο πρόσφατες χρονολογούνται γύρω στα 1726-7.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΒΑΛΤΕΣΙΝΗ: Σε αδιέξοδο πάροδο της οδού Πατριάρχη Ιωακείμ απέναντι από το «Ερατεινό». Κτίστηκε στις αρχές του 18ου αιώνα με μορφή βασιλικής. Διατηρεί ελάχιστα ίχνη τοιχογραφιών και είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΒΑΓΓΕΛΙΣΤΡΑ: Στην οδό Κοντογεωργάκη, απέναντι από το 1ο Δημοτικό Σχολείο. Είναι μονόχωρος ναός, ίσως της Παλαιολογικής περιόδου. Ο αρχικός ναός κατέρρευσε άγνωστο όμως πότε. Τοιχογραφίες διασώθηκαν μόνο στο νότιο τμήμα και ανήκουν σε δύο φάσεις. Οι νεότερες του 1672 επικάλυψαν άλλες των αρχών του 17ου αιώνα.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗ: Στην οδό Πατριάρχη Ιωακείμ, δίπλα στη Μητρόπολη. Είναι τρίκλιτη βασιλική και κτίστηκε τέλη του 16ου αιώνα ή αρχές του 17ου αιώνα. Τεκμήριο της παλαιότητας του ναού είναι η μεγάλη εικόνα της Θεοτόκου, σημαντικό προσκύνημα του 13ου αιώνα στην προσωνυμία της οποίας οφείλεται και το όνομα του ναού.
Οι παλιότεροι ντόπιοι κάτοικοι της Βέροιας και σε δύο ακόμη εκκλησίες χρησιμοποιούσαν το όνομα της Παναγίας. Και οι δύο όμως είναι αφιερωμένες στην Υπαπαντή του Κυρίου. Πρόκειται για την Έξω Παναγιά – Υπαπαντή (παλιότερα ήταν στην άκρη της πόλης), την ενοριακή σήμερα εκκλησία στην πλατεία Κόρακα και την Παναγία – Παναγούδα – Υπαπαντή που βρίσκεται στην οδό Μυτιλέκα 1, πολύ κοντά στην εκκλησία του Αγίου Σάββα (Κυριώτισσα). Ο χαμηλός ναός αυτής της εκκλησίας κτίσθηκε στα θεμέλια προχριστιανικής τρίκλιτης βασιλικής και οι αρχαιότερες τοιχογραφίες του είναι του τελευταίου τετάρτου του 15ου αιώνα ενώ πολύ αργότερα το 1706 εικονογραφήθηκε ο κυρίως ναός και το βόρειο κλίτος.
Ι.Μ. ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΔΟΒΡΑ: Το μοναστήρι υπήρχε τον 12ο αιώνα και ίσως τον 11ο και ο ναός πρωτοκτίσθηκε το 1244 και ήταν τετράρυχτος. Το 1822 οι Τούρκοι, μετά από πολυήμερες μάχες, έκαψαν την εκκλησία και τις άλλες εγκαταστάσεις της μονής όπως και το χωριό Δοβρά. Το 1844 στο χώρο της μονής κτίσθηκε μόνο μία νέα εκκλησία. Τα τελευταία χρόνια με ενέργειες του Μητροπολίτη κ. Παντελεήμονα ο χώρος άλλαξε εντελώς. Ο Ναός ανακαινίσθηκε, κτίσθηκε λαμπρό αρχονταρίκι και άλλα οικοδομήματα και στη Μονή μονάζουν καλόγεροι που με πολύ μεράκι φροντίζουν τις εγκαταστάσεις και τη θαυμάσια κατάφυτη περιοχή. Στον ευρύτερο χώρο τα τελευταία χρόνια ανεγείρεται εντυπωσιακά λαμπρός ναός προς τιμή του Αγίου Λουκά του Ιατρού επισκόπου Συμφερουπόλεως.
Ι.Μ. ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΣΟΥΜΕΛΑ: Στο Βέρμιο κοντά στο χωριό Καστανιά και σε υψόμετρο 1228 μ. βρίσκεται η Παναγία Σουμελά. Η Παναγία των Ποντίων, η Μεγαλόχαρη της Χριστιανοσύνης. Η Μονή πανηγυρίζει τον Δεκαπενταύγουστο και η εικόνα της Παναγίας -αρκετά φθαρμένη από την πολυκαιρία και τις «ταλαιπωρίες»- είναι έργο του Ευαγγελιστή Λουκά, φιλοτεχνημένη το 56 μ.Χ. πιθανόν ενώ ζούσε η Παναγία. Η εικόνα της Παναγίας μεταφέρθηκε στη σημερινή θέση στις 15 Αυγούστου 1952 από τη Μονή της Παναγίας που βρισκόταν στο όρος Μελά από όπου προΠΑΝΑΓΙΑ ΧΑΒΙΑΡΑστο χωριό Ραχιά, στην τοποθεσία Τζαμάλα στις όχθες του Αλιάκμονα. Πότε ακριβώς ιδρύθηκε είναι άγνωστο. Αναφέρεται όμως ότι υπήρχε τον 16ο αιώνα και ότι ανακαινίσθηκε το 1776. Το μοναστήρι κάηκε από τους Τούρκους το 1822. Η λειτουργία της Μονής διατηρήθηκε μέχρι το 1907 ενώ το 1930 εγκαταλείφθηκε και ερήμωσε. Τα τελευταία χρόνια η εκκλησία ανακαινίσθηκε, ο χώρος διαμορφώθηκε, έγινε επισκέψιμος και η Μονή αφιερωμένη στη Γέννηση της Θεοτόκου πανηγυρίζει στις 8 Σεπτεμβρίου.
Εκτός από τις εκκλησίες που αναφέρθηκαν και που σε μεγάλο αριθμό γιορτάζουν – πανηγυρίζουν τον Αύγουστο αξίζει να αναφερθεί και ο Ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου στο Σέλι. Το προσκύνημα των Βλάχων της Βέροιας και όχι μόνο. Πρόκειται για παλιά εκκλησία που κτίσθηκε πιθανότατα μεταξύ των ετών 1850-60. Σε παλιότερες εποχές ανήμερα της γιορτής τελούνταν μέχρι και 40 γάμοι.
Τέλος στην τοποθεσία Πριόνια κοντά στον οικισμό του Σελίου υπάρχει νεόδμητο εξωκλήσι της Παναγίας της Σελιώτισσας που πανηγυρίζει στα Εννιάμερα της Παναγίας.
