Το καθεστώς αυτοδιοικήσεως του Αγ. Όρους στηρίζεται στο άρθρο 105 του Συντάγματος καθώς και στο άρθρο 9 του Καταστατικού Χάρτη Αγίου Όρους.
Κυρίαρχη εκδήλωση της αγιορειτικής αυτοδιοικήσεως αποτελεί η παραχώρηση σε αγιορειτικά όργανα σειράς αρμοδιοτήτων, που ανήκουν στο χώρο ασκήσεως δημόσιας εξουσίας. Ειδικότερα :
(1) Η αναγνώριση νομοθετικής εξουσίας στην Έκτακτη Εικοσαμελή (Διπλή Δισενιαύσια) Σύναξη, που δύναται να ψηφίζει κανονιστικές διατάξεις στα πλαίσια των ρυθμίσεων του Καταστατικού Χάρτη. Μετά την ψήφισή τους, οι κανονιστικές διατάξεις κοινοποιούνται στο Διοικητή και επικυρώνονται από τον αρμόδιο Υπουργό, εκτός αν έχουν αμιγώς πνευματικό περιεχόμενο, οπότε εγκρίνονται από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ως αρμόδια εκκλησιαστική αρχή του Αγ. Όρους.
(2) Η άσκηση δικαστικής εξουσίας από σειρά αγιορειτικών οργάνων (μοναστηριακές αρχές, Ιερά Κοινότητα, Ιερά Επιστασία) για την επίλυση ιδιωτικών διαφορών ή την εκδίκαση ποινικής φύσεως υποθέσεων.
(γ) Η δυνατότητα κατάρτισης δημόσιων εγγράφων από τις μοναστηριακές αρχές ή την Ιερά Κοινότητα, υπό την προϋπόθεση της επικύρωσής τους από την Ιερά Επιστασία.
Η αγιορειτική αυτοδιοίκηση ασκείται από το σύνολο των διοικητικών οργάνων που λειτουργούν στο Άγιο. Όρος, είτε αυτά έχουν περιφερειακό (μοναστηριακές αρχές) είτε κεντρικό χαρακτήρα (Έκτακτη Εικοσαμελής Σύναξη, Ιερά Κοινότητα, Ιερά Επιστασία).
Η Iερά Κοινότητα αποτελεί το κεντρικό, συλλογικό και διαρκές όργανο αυτοδιοικήσεως του Αγ. Όρους. Εδρεύει στην πρωτεύουσα του Αγ. Όρους Καρυές και αποτελείται από τους είκοσι αντιπροσώπους των μονών. Κάθε αντιπρόσωπος εκλέγεται σύμφωνα με τον εσωτερικό κανονισμό της οικείας μονής για ετήσια θητεία, με απεριόριστη όμως δυνατότητα επανεκλογής. Οι αντιπρόσωποι διαμένουν στις Καρυές, μετέχουν τακτικά στις εργασίες της Ιεράς Κοινότητας και είναι ίσοι μεταξύ τους. Εκπροσωπούν τις μονές τους εκτελώντας τις οδηγίες που λαμβάνουν από αυτές, πλην των δικαστικής φύσεως υποθέσεων στις οποίες κρίνουν κατά συνείδηση.
Η Iερά Κοινότητα συνεδριάζει τακτικώς τρεις φορές την εβδομάδα και εκτάκτως όποτε παρουσιαστεί ανάγκη. Η ημερήσια διάταξη των εργασιών καταρτίζεται και διανέμεται από την Ιερά Επιστασία. Τη συζήτηση διευθύνει ο Πρωτεπιστάτης, ο οποίος δίνει και αφαιρεί το λόγο στους αντιπροσώπους των μονών σύμφωνα με την ιεραρχική τους τάξη, έχοντας γενικότερα την ευθύνη για την τήρηση της τάξης στις συνεδρίες. Για την απαρτία της Ιεράς Κοινότητας απαιτείται η παρουσία των 2/3 των μελών της, δηλαδή 14 αντιπρόσωποι. Οι αποφάσεις λαμβάνονται με πλειοψηφία και καταχωρίζονται σε ειδικό βιβλίο.
Ο Καταστατικός Χάρτης Αγίου Όρους χαρακτηρίζει τις αγιορειτικές μονές ως :
- Κυριαρχικές ή Κυρίαρχες, όρος που υποδηλώνει τη νομική, διοικητική και διαχειριστική υπεροχή των μονών έναντι των υπόλοιπων μοναστικών καθιδρυμάτων του Αγ. Όρους, τα οποία για τον ίδιο λόγο χαρακτηρίζονται ως υποτελή εξαρτήματα. Στην κατηγορία των αγιορειτικών εξαρτημάτων ανήκουν οι σκήτες, που είναι συνήθως τα κτιριακώς μεγαλύτερα αγιορειτικά εξαρτήματα, όπως και τα (μικρότερα από πλευράς μεγέθους) κελιά, καλύβες, ησυχαστήρια και καθίσματα.
- Βασιλικές, επειδή ιδρύθηκαν από βυζαντινούς αυτοκράτορες, με την έκδοση (κυρίως) χρυσόβουλλων και την παροχή οικονομικών χορηγιών.
- Πατριαρχικές και Σταυροπηγιακές, αφενός λόγω της υπαγωγής τους στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου και αφετέρου διότι, σύμφωνα με παλαιό εκκλησιαστικό έθιμο, κατά την ίδρυση μονής στα θεμέλιά της «πήγνυται σταυρός», που αποστέλλεται από το Πατριαρχείο.
Με κριτήριο τη δυνατότητα (ή μη) των μοναχών να αποκτούν ατομική περιουσία, το άρθρ. 84 ΚΧΑΟ διακρίνει τις μονές του Αγ. Όρους σε κοινόβιες και ιδιόρρυθμες. Ωστόσο, από το έτος 1992, όλες οι αγιορειτικές μονές λειτουργούν σύμφωνα με το κοινοβιακό καθεστώς, ενώ συνεχίζουν να ακολουθούν ακόμη και σήμερα το ιδιόρρυθμο σύστημα μοναστικής οργάνωσης οι οκτώ (από τις δώδεκα συνολικά) σκήτες του Αγ. Όρους. Να σημειωθεί ότι ο Καταστατικός Χάρτης επιτρέπει την μετατροπή σε κοινόβια μιας ιδιόρρυθμης μονής, όχι όμως και το αντίστροφο.
Οι μονές αυτοδιοικούνται σύμφωνα με τις διατάξεις των εσωτερικών τους κα¬νονισμών. Οι κανονισμοί αυτοί συντάσσονται και ψηφίζονται από τις αδελφότητες των μονών, αλλά εγκρίνονται από την Ιερά Κοινότητα, στην οποία αναγνωρίζεται η ευθύνη για την εποπτεία και τήρηση των διατάξεών τους. Εσωτερικά διοικητικά όργανα των κοινόβιων μονών του Αγίου Όρους είναι ο Ηγούμενος, η Γεροντία (ή Γεροντική Σύναξη) και η Επιτροπή.
Ο Ηγούμενος είναι ισόβιος και εκλέγεται με μυστική ψηφοφορία από όσα μέλη της αδελφότητας της μονής έχουν συμπληρώσει εξαετία από την κουρά τους. Για να εκλεγεί κάποιος ηγούμενος πρέπει να έχει ηλικία τουλάχιστον 40 ετών, να έλαβε τη μοναχική κουρά εντός του Αγίου Όρους, να έχει εκκλησιαστική μόρφωση και διοικητικές ικανότητες, καθώς και ανεπίληπτο διαγωγή και σταθερή ευσέβεια. Αν κανείς αδελφός της μονής δεν πληροί τις ανωτέρω προϋποθέσεις, τότε, η αδελφότητα της μονής καλεί οποιονδήποτε αγιορείτη ιερομόναχο θεωρεί ως κατάλληλο και του αναθέτει το αξίωμα του Ηγουμένου. Ο Ηγούμενος είναι ο κατ’ εξοχήν υπεύθυνος για την πνευματική ζωή της μονής και των μελών της αδελφότητας. Περαιτέρω, εκπροσωπεί τη μονή δικαστικά και εξώδικα και συμπράττει με την Επιτροπή κατά τη διαχείριση όσων υποθέσεων της μονής αναφέρονται στις ειδικές διατάξεις του Καταστατικού Χάρτη.
Η Γεροντία (ή Γεροντική Σύναξη) είναι το σημαντικότερο συλλογικό διοικητικό όργανο της μονής, με αποφασιστική αρμοδιότητα σε γενικότερου χαρακτήρα ζητήματα. Ο αριθμός των μελών της Γεροντίας και ο τρόπος εκλογής τους ορίζονται από τον εσωτερικό κανονισμό της Μονής.
Τέλος, η Επιτροπή είναι διμελές ή τριμελές όργανο, τα μέλη της οποίας εκλέγονται κάθε έτος, από και μεταξύ των μελών της Γεροντίας. Η Επιτροπή ασκεί από κοινού με τον Ηγούμενο καθήκοντα εκτελέσεως των αποφάσεων της Γεροντίας.
Δικηγόρος
Παρ’ Αρείω Πάγω
Υπ. Διδάκτωρ
Νομικής Σχολής Α.Π.Θ
