(Το παρακάτω κείμενο είναι η ομιλία που εκφωνήθηκε στον Ιερό Ναό Αγ. Αναργύρων στις 31 Ιανουαρίου, εορτή των Αγίων Αναργύρων Κύρου και Ιωάννου, προστάτες άγιοι Ιατρών και Οδοντιάτρων)
Ένα από τα δυσκολότερα ζητήματα που έχουν να αντιμετωπίσουν οι κλινικοί ιατροί, δηλαδή οι ιατροί που έρχονται σε άμεση επαφή με ασθενείς, είναι ο ενδεδειγμένος τρόπος αντιμετώπισης των ετοιμοθάνατων ασθενών. Οι ιατροί είναι που αντικρύζουν την ανθρώπινη φύση σε έσχατο πόνο, μέγιστη αγωνία και απόλυτη αδυναμία, τον άνθρωπο στις πιο ακραίες καταστάσεις, στις πιο οριακές του στιγμές. Ερωτήματα όπως το πόση αλήθεια πρέπει να γνωρίζει ο άρρωστος για την κατάστασή του, το πόσο επιθετική πρέπει να είναι η θεραπεία, το αν ο ασθενής είναι προτιμότερο να καταλήξει στο νοσοκομείο ή στο σπίτι, απασχολούν λιγότερο ή περισσότερο όλους τους ιατρούς, νοσοκομειακούς ή μη. Είναι επίσης γεγονός ότι η εκπαίδευση των ιατρών στο συγκεκριμένο ζήτημα είναι ατελής, ιδίως παλαιότερα, και ότι αναγκαζόμαστε συχνά να αυτοσχεδιάζουμε, χωρίς να γνωρίζουμε ποια είναι η βέλτιστη παροχή φροντίδας. Οι οδηγίες στο συγκεκριμένο θέμα είναι περισσότερο «τεχνικού τύπου», προέρχονται από έρευνες σε δυτικές χώρες με τελείως διαφορετικό τρόπο προσέγγισης της αρρώστιας και του θανάτου, με περισσότερο «λογική-τεχνοκρατική» προσέγγιση από ότι στην Ελλάδα και δεν μπορούν να εφαρμοστούν άκριτα στη χώρα μας. Για παράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο ιατρός υποχρεώνεται να ανακοινώσει επακριβώς την κατάσταση της υγείας του στον ίδιο τον ασθενή και ο ασθενής αποφασίζει αν και σε ποιους συγγενείς του θα το μεταφέρει, ενώ η πρακτική στην Ελλάδα είναι να ενημερώνονται πλήρως οι συγγενείς και εν μέρει συνήθως ο ίδιος ο ασθενής.
Ο θάνατος είναι φοβερός ως κατάσταση, βιώνεται ως αμετάκλητο «τέλος», χωρισμός οριστικός. Το χρώμα που μας έρχεται στο νου όταν σκεπτόμαστε τον θάνατο είναι το μαύρο. Η έκφρασή του έχει πόνο, δάκρυα, θλίψη, απορία. Ο ερχομός του είναι καθολικός και δεν έχει καμία εξαίρεση. Είναι και αδυσώπητος. Δεν τον αναχαιτίζει ούτε η επιστήμη, ούτε η τεχνολογία, ούτε ο πλούτος ούτε η δόξα. Όλα αυτά μπορούν απλώς να μεταμορφώσουν προσωρινά και να αναβάλουν το αναπόφευκτο. Ο θάνατος εκλαμβάνεται ως τέλος. Μόνο οι θρησκείες μιλούν για συνέχεια και μόνο ο χριστιανισμός κάνει λόγο για Ανάσταση και χρησιμοποιεί λέξεις όπως μακαριότητα και ανάπαυση.
Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο ασθενής που πεθαίνει, ίσως το μεγαλύτερο, δεν είναι ο πόνος, η δύσπνοια, η δυσκολία στην κίνηση, η ανορεξία, η ακράτεια ή κάποια άλλη σωματική ενόχληση, αλλά η μοναξιά. Η μοναξιά κατά τη διάρκεια του επερχόμενου θανάτου αποτελεί την πιο επώδυνη ίσως κατάσταση. Αυτό συμβαίνει γιατί συχνά και το περιβάλλον του ασθενούς δεν αντέχει και δυσκολεύεται αφόρητα να βλέπει τον άνθρωπό του να μεταμορφώνεται από την ασθένεια και να φαντάζεται την οδυνηρή τελική έκβαση. Έτσι, αναβάλει συνεχώς και αποφεύγει να συναντά τον ασθενή ή όταν έρχεται λέει συνεχώς εξόφθαλμα ψέματα (μια χαρά σε βλέπω, αύριο- μεθαύριο θα δυναμώσεις και θα σηκωθείς), που εξαναγκάζουν τον ασθενή να κλείνεται περισσότερο στον εαυτό του. Η μοναξιά αυτή επιτείνεται συχνά και από το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό. Στους ετοιμοθάνατους αφιερώνεται πολύ λιγότερη ώρα από τους υπόλοιπους, με τη δικαιολογία ότι η ιατρική δεν έχει να προσφέρει κάτι άλλο, αλλά με βαθύτερο αίτιο ότι το πρόσωπο του θανάτου είναι απεχθές και κανείς δεν αντέχει να το διαχειριστεί. Προσωπικά, όταν με καλούν να δω έναν ασθενή σε τέτοια κατάσταση, προσέρχομαι με «μισή καρδιά», πραγματικά δεν έχω κάποιο πλάνο εκ των προτέρων στο μυαλό μου. Βιώνω την ανεπάρκειά μου και την ανεπάρκεια της ιατρικής, κάτι που μου φέρνει μεγάλη δυσφορία. Σε έναν ασθενή που διατηρεί ικανοποιητικό επίπεδο συνείδησης, το αίσθημα αυτό της ανημποριάς των γύρω του να τον βοηθήσουν γίνεται εύκολα αντιληπτό και επιτείνει ακόμη περισσότερο την μοναξιά του.
Πώς, λοιπόν, θα αποφύγει όλους αυτούς τους σκοπέλους ο ιατρός που καλείται να διαχειριστεί έναν θνήσκοντα ασθενή και πώς πρέπει να προετοιμάσει και τους οικείους του; Κατ’ αρχάς ο ιατρός οφείλει να ενημερώσει αναλυτικά και με λεπτομέρειες τους φροντιστές για το τι ακριβώς να περιμένουν, μιας και οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν περιορισμένη γνώση της πραγματικής διαδικασίας του θανάτου. Συχνά, δεν γνωρίζουν τι να περιμένουν τις τελευταίες ημέρες και ώρες πριν το μοιραίο. Ο ιατρός οφείλει να τους ενημερώσει ότι ο ετοιμοθάνατος μπορεί να παρουσιάσει α) έντονη αδυναμία και καταβολή και να παραμένει κλινήρης, και ότι αυτό δεν οφείλεται ότι έγινε «τεμπέλης» και έχει παραιτηθεί, β) ότι μπορεί να σταματήσει τελείως τη λήψη τροφής και νερού, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα πεθάνει από ασιτία και αφυδάτωση. Δεν θέλει να φάει και να πιει γιατί πεθαίνει και όχι το αντίστροφο. Επίσης, δεν έχει νόημα η τοποθέτηση ενδοφλέβιων υγρών (ορών), όπως συχνά ζητάνε οι οικείοι, γιατί απλά παρατείνεται η διαδικασία του θανάτου. γ) η απώλεια του αντανακλαστικού της κατάποσης και η δυσφαγία οδηγούν σε συσσώρευση των εκκρίσεων στο στόμα και κατά την αναπνοή παράγονται ήχοι σαν να πνίγεται ο ασθενής. Η κατάσταση αυτή είναι αναμενόμενη και ο ασθενής δεν κινδυνεύει να πνιγεί. Επίσης, οι αναρροφήσεις μόνο σε επιπλέον δυσφορία οδηγούν, χωρίς κανένα όφελος, δ) ο ασθενής είναι πολύ ανήσυχος και παρουσιάζει παραλήρημα και οι συγγενείς φοβούνται ότι πονάει πολύ. Ο ιατρός οφείλει να καθησυχάσει το περιβάλλον ότι το παραλήρημα δεν υποδηλώνει απαραίτητα σωματικό πόνο και μπορεί να χρησιμοποιήσει κατασταλτικά φάρμακα, ε) ο ασθενής πονάει, ιδίως σε κάποιες μορφές κακοηθειών. Στις περιπτώσεις αυτές πρέπει να χορηγείται άμεσα και σε ικανές ποσότητες αναλγησία με όποια μορφή είναι δυνατόν αν ο ασθενής δυσκολεύεται να καταπιεί, (πχ μασώμενα δισκία, αυτοκόλλητα, ενδομυϊκές ενέσεις), ακόμη και αν υπάρχει υποψία ότι τα φάρμακα αυτά μπορεί να επιταχύνουν τον θάνατο. Κι αυτό γιατί δεν δίνονται για να επιταχύνουν τον θάνατο, αλλά για να ανακουφίσουν τον ασθενή.
Οι συζητήσεις αυτές καλό είναι να μην γίνονται μπροστά στον ασθενή έστω κι αν αυτός φαίνεται ότι είναι σε λήθαργο, γιατί η αφή και η ακοή χάνονται τελευταίες από όλες τις αισθήσεις. Οι συγγενείς πρέπει να ενθαρρύνονται να μιλούν απευθείας στον άνθρωπό τους, να κρατούν το χέρι ή να δείχνουν τη στοργή τους με άλλους τρόπους, αφενός για να τον ανακουφίσουν από την μοναξιά του, αφετέρου για να έχουν και οι ίδιοι την ικανοποίηση ότι του προσφέρουν «κάτι». Μεγάλη σημασία έχει η ενημέρωση των φροντιστών για τη στιγμή του θανάτου: Ο ασθενής βυθίζεται όλο και περισσότερο σε κώμα, η αναπνοή αραιώνει και τελικά παύει. Οι συγγενείς δεν πρέπει να πανικοβληθούν καλώντας εσπευσμένα το ΕΚΑΒ, που, και τίποτα δεν μπορεί να προσφέρει, και περισσότερη πρόβλημα θα δημιουργήσει με ενδεχόμενη μεταφορά του θανόντος στο νοσοκομείο και τις επακόλουθες νεκροψίες/νεκροτομές. Ο θεράπων ιατρός επιβάλλεται να προσέρχεται αυτοπροσώπως να πιστοποιεί τον θάνατο, τόσο για να μην υπάρχει καμία αμφιβολία στους συγγενείς, όσο και για να τους παρηγορήσει με ειλικρινή λόγια: «ο άνθρωπός σας ησύχασε», «όλοι κάναμε ό,τι μπορούσαμε», «τον φροντίσατε άριστα», αλλά και για να αντιμετωπίσει ιατρικώς και το φυσιολογικό αρχικό σοκ των οικείων. Αν μπορεί να παραβρεθεί και στην κηδεία, κλείνει με όμορφο τρόπο την θεραπευτική σχέση με τον ασθενή του. Το αμέσως επόμενο διάστημα, μια αραιή έστω επικοινωνία με τον/την σύζυγο που έχει μείνει πίσω, μπορεί να είναι εξαιρετικά εποικοδομητική, μιας και έχει αποδειχθεί ότι ο θάνατος είναι ισχυρός προγνωστικός δείκτης χαμηλού επιπέδου υγείας, ακόμη και θνησιμότητας για τον σύζυγο που μένει πίσω.
Ο δυσκολότερος όμως ρόλος του ιατρού δεν αφορά στην ενημέρωση του περιβάλλοντος του ασθενούς, αλλά στην σχέση του με τον ασθενή. Τι να του πει; Ότι θα εφαρμόσει νέες θεραπείες; Αυτές έχουν εφαρμοστεί ανεπιτυχώς, ότι η μάχη χάθηκε και το μόνο που μένει είναι το μοιραίο; Τότε είναι που θα καταρρεύσει ο ασθενής. Αυτό που πρέπει να του δοθεί είναι αγάπη και ταυτόχρονα αλήθεια. Όχι αγάπη χωρίς αλήθεια. Ούτε αλήθεια χωρίς αγάπη, χωρίς φιλάνθρωπη έκφραση. Αυτά τα δύο μαζί θα προσφέρουν ξεκούραση και θα εμπνεύσουν εμπιστοσύνη. Με τον όρο αγάπη δεν εννοούμε μια καλή πράξη, αλλά ολόθερμη συμπαράσταση. Τα απροκάλυπτα ψεύδη μόνο ζημιά κάνουν, αλλά και η σκληρή διατύπωση της αλήθειας είναι το ίδιο επικίνδυνη. Οι απαντήσεις μας στις αγωνιώδεις ερωτήσεις του ασθενούς πρέπει να οικοδομούν πάντα ελπίδα. Ό,τι υπάρχουν (πραγματικές) περιπτώσεις σαν τη δική του, που ιάθηκαν πλήρως. Αν οι ίδιοι έχουμε πίστη στο Θεό, μπορούμε να μεταδώσουμε στον ασθενή την ελπίδα, όχι απλώς της παράτασης του επίγειου βίου του αλλά και το ελπίδα ότι ο θάνατος είναι πέρασμα στην όντως ζωή και όχι ένα τέλος. Αν εμείς πιστέψουμε ότι «έσχατος εχθρός, καταργείται ο θάνατος», τότε και μόνο τότε θα συμβάλουμε τα τέλη της ζωής του ασθενούς μας να είναι «χριστιανά, ανώδυνα, ανεπαίσχυντα, ειρηνικά».
Βιβλιογραφία
1. Χατζηνικολάου, Ν., μητροπολίτης Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, Εκεί που δεν φαίνεται ο Θεός, Αθήνα 2010, σσ.135-153
2. Kasper D, κ.α, Harrison, Εσωτερική Παθολογία, 16η έκδοση, Αθήνα 2005, σσ.68-70
3. Breaking Bad News, http://patient.info/pdf/1884.pdf , ανάκτηση στις 30/1/17
