Του Κωνσταντίνου Α. Ζώκου*
Οι αναγνώστες του περιοδικού πρέπει να ένιωσαν το βάρος της ιστορίας, εκείνη την ημέρα, όταν ξεκίνησαν να διαβάζουν:
«Στις 14 Σεπτεμβρίου 2015 στις 09:50:45 UTC οι δυο ανιχνευτές του Συμβολόμετρου Λέιζερ του Παρατηρητηρίου Βαρυτικών Κυμάτων (Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory ή σε συντομογραφία LIGO) ταυτόχρονα παρατήρησαν ένα παροδικό σήμα βαρυτικού κύματος. Το σήμα σαρώνει ανοδικά σε συχνότητα από 35 μέχρι 250 Hz με μια κορυφή έντασης βαρυτικού κύματος του 1.0x10^-21. Ταιριάζει την κυματομορφή που προβλέφτηκε από τη γενική σχετικότητα για την ελικοειδή κίνηση και συγχώνευση ενός ζεύγους μελανών οπών και το σήμα της προκύπτουσας μονής μαύρης τρύπας.» [UTC (Συγχρονισμένος Παγκόσμιος Χρόνος)]
Είναι η αρχή της περίληψης που συνόδευε την δημοσιοποίηση της επαναστατικής ανακάλυψης του βαρυτικού κύματος, αλλά και της πιστοποίησης της ύπαρξης μελανών οπών, στο περιοδικό Physical Review Letters, στο οποίο αποφασίστηκε να παρουσιαστούν τα ευρήματα της ιστορικής πλέον εργασίας. Η ιστορική ανακοίνωση έχει τίτλο «Observation of Gravitational Waves from a Binary Black Hole Merger» και υπογράφεται από την Επιστημονική Συνεργασία LIGO και τη Συνεργασία Virgo. Το κείμενο υποβλήθηκε στο περιοδικό στις 21 Ιανουαρίου 2016 και δημοσιεύθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2016.
Ανάμεσα στο ονόματα των επιστημόνων που συγκροτούν τις δυο συνεργασίες LIGO και Virgo και αυτό του Ερωτόκριτου Κατσαβουνίδη, του σημαντικού Βεροιαίου επιστήμονα, του οποίου τη διάλεξη θα έχουν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν οι κάτοικοι της Βέροιας την Παρασκευή 2 Σεπτεμβρίου, στις 8 το βράδυ, στο Εκκοκκιστήριο Ιδεών.
Αγωνία μέχρι την τελευταία στιγμή
Έτσι προχωράει η Επιστήμη. Με αγώνες και αγωνίες, με σκληρή εργασία και θυσίες, με τον κίνδυνο της μη επιβεβαίωσης των ευρημάτων και της πλέον επίπονης δουλειάς να παραμονεύει κάθε στιγμή. Αυτό ακριβώς το γνωρίζουν οι επιστήμονες και η γνώση αυτή τους οδηγεί να είναι ταπεινοί και προσεκτικοί στις ανακοινώσεις τους. Η προσοχή τους είναι στραμμένη τόσο στον διαρκή έλεγχο και επιβεβαίωση ενός ευρήματος - και για αυτό ανεξάρτητα εργαστήρια επαναλαμβάνουν τις μετρήσεις - όσο και για ένα άλλο λόγο:
Ακόμη και αν είναι σίγουροι - οι ερευνητές - για το εύρημά τους, υπάρχει ο κίνδυνος να προλάβει την ανακοίνωσή τους κάποιο άλλο εργαστήριο που πραγματοποιούσε παρόμοια έρευνα και τότε ... Οπότε τα βήματα για την ανακοίνωση είναι προσεκτικά και οι συζητήσεις γίνονται με λίγα άτομα της απολύτου εμπιστοσύνης της ερευνητικής ομάδας. Κάτι τέτοιο συνέβη και στην περίπτωση της ανακοίνωσης της επιτυχίας των συνεργασιών LIGO και Virgo για τον εντοπισμό των βαρυτικών κυμάτων και κατά συνέπεια για την επιβεβαίωση της ύπαρξης μελανών οπών και της θεωρίας του Einstein.
Όταν οι επιστήμονες κάνουν μια ανακάλυψη πρέπει να επιλέξουν πώς θα την κοινοποιήσουν. Μια μεγάλη απόφαση που πρέπει να πάρουν είναι αν θα αποκαλύψουν τα αποτελέσματα πριν ή μετά την υποβολή της εργασίας για κρίση. Οι συνεργάτες του LIGO επέλεξαν να περιμένουν. Μόλις πριν αρχίσουν, τον Σεπτέμβριο του 2015, οι διαδικασίες των μετρήσεων, η ομάδα ψήφισε σε ποιο περιοδικό θα δημοσιεύσουν αν θα κάνουν κάποια ανακάλυψη. Επέλεξαν το Physical Review Letters (PRL). Πέντε ημέρες μετά την επιλογή, οι ανιχνευτές του LIGO έμοιαζε να ακούν το σύμπαν να φωνάζει για πρώτη φορά.
Στις αρχές του Δεκεμβρίου η συνεργασία ήταν πεπεισμένη ότι τα αποτελέσματα ήταν πραγματικά και η εκπρόσωπός της ειδοποίησε ότι η εργασία θα έφθανε στο περιοδικό από τα μέσα μέχρι το τέλος Ιανουαρίου. Ο μόνος που επικοινωνούσε μαζί της για το θέμα αυτό ήταν ο εκδότης και όλα γινόταν με απόλυτη μυστικότητα. Έτσι για την αναφορά στην μελέτη από τον εκδότη και τον συν-εκδότη, που στο μεταξύ μυήθηκε στη νέα γνώση, χρησιμοποιούνταν ο όρος «Big Paper», ώστε να μη ξεφύγει καμιά έστω και κατά λάθος πληροφορία. Για τον ίδιο λόγο στην ομάδα του LIGO η ανακάλυψη αναφερόταν ως «Το Γεγονός». Η μελέτη έφθασε 21 Ιανουαρίου στο περιοδικό και με πλήρη μυστικότητα δόθηκε για κρίση.
Εν τω μεταξύ όσο πλησίαζε η ώρα για την ανακοίνωση άρχισαν να ακούγονται ψίθυροι - φήμες ότι κάτι γίνεται στην περιοχή των βαρυτικών κυμάτων. Κάποιες από αυτές έφθασαν και στην Ελλάδα σε όσους/ες ασχολούμασταν με διάφορους τρόπους με το ζήτημα. Η συμφωνία που υπήρχε ήταν η μελέτη να δημοσιευθεί online 11 Φεβρουαρίου στις 10:45 π.μ. ανατολική ώρα ΗΠΑ, 15 λεπτά μετά από την έναρξη των συνέντευξης τύπου. Τελικά δημοσιεύθηκε 10:30, μετά από συνεννόηση του εκδότη και της υπευθύνου τύπου της συνεργασίας LIGO, αφού έτσι και αλλιώς το εμπάργκο στην πληροφόρηση θα έληγε τότε και η είδηση θα γινόταν γνωστή.
Με την ανακοίνωση και με την δημοσίευση η είδηση απλώθηκε πλέον Urbi et Orbi. Η ζήτηση της μελέτης ήταν τόσο μεγάλη που το site του περιοδικού «έπεσε» κάτω από ένα φορτίο 10 000 κτυπημάτων το λεπτό. Μετά την προσθήκη ενός πλήθους σέρβερ το site επανήλθε για να εξυπηρετήσει τα εκατομμύρια αιτήματα για την εργασία. Οι ερευνητές του LIGO επέλεξαν να διατηρήσουν την εμπιστευτικότητα επειδή θέλησαν να αποτελέσματά τους να ελεγχθούν προσεκτικά πριν φθάσουν στο κοινό. Ήθελαν επίσης η πληροφορία να έλθει από αυτούς και όχι από φήμες. Παρόλο που κάποιες πληροφορίες διέρρευσαν πριν από την ανακοίνωση, αυτό δεν επηρέασε καθόλου τη επιτυχία της πλήρους παρουσίασης των στοιχείων στον κόσμο από τους ερευνητές του LIGO.
Η επιστήμη ακολουθώντας τα βήματα τα οποία έμαθε κατά τη διάρκεια της εξέλιξης της Ανθρωπότητας να βαδίζει, έδωσε μια ευκαιρία στον κόσμο να γίνει σοφότερος. Το θέμα βέβαια είναι με ποιο τρόπο θα λειτουργήσει αυτός.
*Δάσκαλος Φυσικής, Επιστημονικός Υπεύθυνος του Επιστημονικού Ιστότοπου egno.gr
