Υπάρχει πληθώρα μελετών που διερευνούν τις επιπτώσεις των οικονομικών κρίσεων στο επίπεδο και την ποιότητα της ψυχικής υγείας των ατόμων και οι περισσότερες δείχνουν συσχέτιση ανάμεσα στην ανεργία ή άλλους οικονομικούς δείκτες και τα επίπεδα γενικής νοσηρότητας, θνητότητας, κατάθλιψης, ψυχώσεων και άλλων ψυχικών παθήσεων και αυτοκτονικότητας.
Κύριες εκδηλώσεις και αποτελέσματα μιας οικονομικής κρίσης είναι η ανεργία και ως εκ τούτου η μείωση του εισοδήματος, και η περικοπή των δημοσίων δαπανών, περιλαμβανομένων των δαπανών για την υγεία σε ένα πλαίσιο γενικευμένης αβεβαιότητας. Στο πλαίσιο μιας οικονομικής κρίσης πρώτοι πλήττονται όσοι ανήκουν στα κατώτερα οικονομικά στρώματα και συνιστούν ομάδα υψηλού κινδύνου. Αναλόγως υψηλού κινδύνου ομάδα αποτελούν τα ήδη νοσούντα άτομα από ψυχικά νοσήματα, καθώς συνυπάρχει σοβαρή έκπτωση στη λειτουργικότητά τους, η οποία τους περιορίζει στην αναζήτηση τρόπων επίλυσης των προβλημάτων τους. Μοιάζει έτσι να δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος όπου η φτώχεια ευνοεί τις ψυχικές διαταραχές, αλλά και οι ψυχικές διαταραχές ευνοούν τη φτώχεια,
Αξιόλογοι παράγοντες επίσης που επιτείνουν την ευαλωτότητα του πληθυσμού στην ψυχοκοινωνική απειλή είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηρολογικά - ιδιοσυστασιακά στοιχεία της προσωπικότητας του ατόμου όπως η χαμηλή αυτοεκτίμηση, η ελαττωμένη ανοχή στη ματαίωση και το θυμό που προκαλούν τα οικονομικά προβλήματα, η περιορισμένη δυνατότητα λήψης πρωτοβουλιών για την επίλυση προβλημάτων. Σε ευρύτερο πλαίσιο πρέπει να διερευνώνται οι μέθοδοι διαχείρισης που χρησιμοποιούν οι εργοδοτικοί φορείς για να προσαρμοστούν στις νέες και πιεστικές συνθήκες που ενσκήπτουν.
Σύμφωνα με τη θεωρία της κρίσης όμως, θα μπορούσαμε να δούμε την οικονομική κρίση ως αφορμή για να διευθετηθούν διαφορετικά ουσιώδεις παράμετροι που θα βοηθούσαν στην προώθηση της ψυχικής υγείας, να υποστηριχθεί το κράτος πρόνοιας και να προωθηθούν έγκαιρες παρεμβάσεις όπως η καταγραφή ατόμων υψηλού κινδύνου, η επανένταξη ανέργων και ατόμων με ψυχιατρικά προβλήματα, η εκπαίδευση ιατρών πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας για την ανίχνευση και θεραπεία της κατάθλιψης και άλλων συνήθων διαταραχών και η καλύτερη πρόσβαση στο σύστημα παροχής ψυχικής υγείας.
Οι ερευνητές σχεδόν ομόφωνα συμφωνούν ότι υπάρχει σοβαρή δυσμενής κι επιβαρυντική επίπτωση στην ψυχική υγεία σε περιόδους οικονομική ύφεσης. Περισσότερο ακόμη ανησυχητικό είναι ότι υπάρχει προοπτική μεγαλύτερης αύξησης των προβλημάτων ψυχικής υγείας όσο παραμένουν οι παρούσες οικονομικές συνθήκες Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας : «Δεν θα πρέπει να εκπλαγούμε αν δούμε αύξηση ψυχικών διαταραχών και αυτοκτονιών», «οι φτωχοί και οι ευάλωτοι θα είναι οι πρώτοι που θα υποφέρουν», «η προάσπιση των κονδυλίων για την υγεία θα γίνει πιο δύσκολη».
Επιδημιολογικές μελέτες έχουν παρουσιάσει το πρόβλημα της συσχέτισης μεταξύ ανεργίας κι επιβαρυμένης ψυχικής υγείας. Παράμετροι που έχουν μελετηθεί είναι οι δυσμενείς επιπτώσεις της ανεργίας στο ποσοστό θνησιμότητας, στην πρόσβαση στην ιατρική φροντίδα και τη συνακόλουθη νοσηρότητα, στην υιοθέτηση βλαβερών συνηθειών για την υγεία (π.χ. κάπνισμα, κατάχρηση αλκοόλ, κακής ποιότητας διατροφή), στην εκδήλωση ψυχοσωματικών και άλλων αγχωδών διαταραχών, κατάθλιψης, αυτοκτονιών. Κρατώντας υπόψη ότι το άτομο είναι βιοψυχοκοινωνική μονάδα, μπορούμε να αντιληφθούμε ότι η ψυχική υγεία επηρεάζεται και στο πλαίσιο της γενικότερης υγείας του ατόμου η οποία επιβαρύνεται σε περιόδους φτώχειας.
Οι ψυχικές διαταραχές και κυρίως οι συναισθηματικές διαταραχές ταξινομούνται στις πρώτες θέσεις των αιτίων που προκαλούν σημαντική ανικανότητα κι έκπτωση λειτουργικότητας και αναμένεται να παγιωθούν στη δεύτερη θέση μετά τη στεφανιαία νόσο, άρα είναι βασικός δείκτης της δημόσιας υγείας του πληθυσμού μιας χώρας. Όλες σχεδόν οι έρευνες δείχνουν τον αντίκτυπο της οικονομικής ανέχειας στην ψυχική υγεία. Οι γενικευμένες και ειδικές αγχώδεις διαταραχές αυξάνονται, οι ψυχοσωματικές διαταραχές, οι καταθλίψεις αυξάνονται, οι αυτοκτονίες αυξάνονται, οι ανθρωποκτονίες αυξάνονται, η κατάχρηση αλκοόλ αυξάνεται σε συνθήκες απότομης αύξησης της ανεργίας. Οι ειδικοί εφιστούν την προσοχή για τα νέα δεδομένα και συνιστούν την ετοιμότητα των συστημάτων υγείας να τις αντιμετωπίσουν.
Πολλαπλές έρευνες σε παγκόσμιο επίπεδο δείχνουν ξεκάθαρα την αναμενόμενή αυξητική τάση στις αυτοκτονίες, αλλά και στα ψυχωτικά επεισόδια και στις λοιπές διαταραχές. Τα συμπτώματα των παθήσεων αυτών μπορεί να εκδηλωθούν σύντομα μετά την μείωση του εισοδήματος, ακόμα και τους αμέσως επόμενους μήνες. Προδιαθεσικός παράγοντας επίσης μπορεί να είναι και η εγκατάσταση προσωπικού οικονομικού χρέους.
Φαίνεται τελικά ότι η φτώχεια και όλες οι παράμετροι που την συνιστούν (χαμηλό εισόδημα, χρέος, ανασφάλεια και απελπισία για οικονομική ανάκαμψη, αλλαγή κοινωνικού status, συννοσηρότητα με σωματικά νοσήματα, χαμηλό μορφωτικό επίπεδο κ.α.) εξελίσσονται σε βασικό προδιαθεσικό παράγοντα για τα ψυχικά νοσήματα.
Επιβαρυντικοί παράγοντες
Εκτός βέβαια από την επιβάρυνση σε ατομικό επίπεδο, υπάρχει και η ψυχολογική επιβάρυνση σε συλλογικό επίπεδο. Η οικονομική επιβάρυνση είναι στρεσογόνο ερέθισμα και για τους εργαζομένους, αλλά και για τις οικογένειές τους και για το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Πέρα από την ανεργία στρεσογόνος παράγοντας είναι και η εργασιακή ανασφάλεια. Ακόμα και όσοι έχουν εργασία δηλαδή δεν είναι βέβαιο ότι θα τη διατηρήσουν και συχνά η εργασία αφορά σε ασταθή εργασιακά περιβάλλοντα. Αναλόγως πρόβλημα δεν είναι μόνο η απουσία εισοδήματος, αλλά και η ανεπάρκεια του εισοδήματος για την κάλυψη των τρεχουσών αναγκών. Διαπιστώνουμε έτσι ότι άμεσα και δυσμενέστερα επηρεάζονται οι άνεργοι και οι φτωχοί αλλά το άγχος, η ανασφάλεια και η αβεβαιότητα επηρεάζουν και τους οικονομικά ισχυρότερους. Η εργασιακή ανασφάλεια επηρεάζει περισσότερο τους μεγαλύτερους σε ηλικία εργαζόμενους και τις γυναίκες. Ανακουφιστική θα μπορούσε να είναι η κοινωνική υποστήριξη και η υποστήριξη στο χώρο εργασίες, αλλά με τις παρούσες συνθήκες στις οποίες πλήττεται και το σύνολο της κοινωνίας, αυτό είναι σπάνια εφικτό κι έτσι αποδυναμώνονται ακόμα περισσότερο τυχόν εναπομείναντες προσαρμοστικοί και υποστηρικτικοί παράγοντες.
Προτάσεις πρόληψης και αντιμετώπισης
Τα παραπάνω δυσοίωνα δεδομένα καθιστούν αναγκαία την αναπροσαρμογή μηχανισμών με σύνεση και προσεχτικό σχεδιασμό, ώστε να προστατευτούν από την εκδήλωση ψυχικών νοσημάτων οι οικονομικά ασθενέστεροι, αλλά και οι ισχυρότεροι από το άγχος, τη θλίψη, την αβεβαιότητα και το θυμό. Οι κρατικοί μηχανισμοί και οι εργοδοτικοί οικονομικοί φορείς οφείλουν να αναπροσαρμόσουν τις πολιτικές τους με τρόπο ώστε να ανταποκρίνονται λειτουργικά στις διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες. Χρειάζεται να ενισχυθεί το πνεύμα δικαιοσύνης, η ορθολογισμένη ενημέρωση, ο ορισμός χρονοδιαγραμμάτων, η εφαρμογή των οικονομικών αλλαγών με βραδύτερους ρυθμούς και η εφαρμογή των αλλαγών σε εργασιακό επίπεδο σταδιακά και με κατανόηση. Αυτό θα μπορούσε να δράσει προστατευτικά στη ψυχική υγεία των ατόμων.
Αυτά συνιστούν κυρίως στοιχεία πρωτογενούς παρέμβασης στο οικονομικό στρες, τα οποία θα μπορούσαν να ελαττώσουν το αίσθημα ματαίωσης και να ενισχύσουν το αίσθημα εμπιστοσύνης, ώστε να υποστηριχθούν κυρίως οι πιο ευάλωτες συναισθηματικά ομάδες.
Μια ολοκληρωμένη όμως στρατηγική θα πρέπει να περιλαμβάνει και πιο ειδικές παρεμβάσεις με ευέλικτη προοπτική προσαρμοσμένες στις διαρκώς μεταβαλλόμενες ανάγκες.
Σε δεύτερο επίπεδο είναι αναγκαία η μελέτη και εφαρμογή προγραμμάτων διαχείρισης του στρες σε ομάδες υψηλού κινδύνου που ήδη έχουν πληγεί και υφίστανται πίεση όπως προγράμματα και ομάδες ψυχολογικής υποστήριξης, ειδική συμβουλευτική οικονομικής διαχείρισης, οικονομικές διευκολύνσεις, ρυθμίσεις φόρων και ανάλογες ελαφρύνσεις. Ειδικότερα ακόμα χρειάζεται να ενισχυθούν οι μηχανισμοί έγκαιρης και αξιόπιστης ανίχνευσης των ψυχιατρικών διαταραχών, ώστε να υπάρχει αμεσότερη αντιμετώπισή τους, για να περιοριστεί η έκπτωση της λειτουργικότητας των ατόμων και κατά το δυνατόν η μετάπτωσή τους σε χρόνιες δισεπίλυτες καταστάσεις. Η στήριξη των κονδυλίων για την υγεία έχει σαφώς μακροπρόθεσμα οφέλη, καθώς ενισχύει και υποστηρίζει την πρόληψη της νοσηρότητας και της ανικανότητας προς εργασία, ειδικά στις παρούσες συνθήκες που απαιτούν πολύ καλή αξιοποίηση του δυναμικού του ατόμου και της κοινωνίας.
Η τριτογενής παρέμβαση είναι επιπλέον ακόμα πιο απαιτητική και σύνθετη, καθώς αφορά την παρέμβαση όταν έχουν εγκατασταθεί χρόνιες και με επιπλοκές παθήσεις. Τότε απαιτείται εκτός της θεραπευτικής αντιμετώπισης κι επίλυση των προβλημάτων που συνιστούν επιβαρυντικούς παράγοντες π.χ. οικονομικά επιδόματα, επιδόματα ανεργίας, ενεργά προγράμματα στήριξης της αγοράς εργασίας
Εν κατακλείδι , βασική προτεραιότητα για κάθε χώρα που αντιμετωπίζει οικονομική κρίση είναι η προστασία του επιπέδου διαβίωσης, αλλά και της βιωσιμότητας των ατόμων που βρίσκονται σε μεγαλύτερο κίνδυνο.
Ψυχιατρική επιστημονική ομάδα
του Θεραπευτηρίου Ασκληπιός,
Λαζοχώρι Βεροίας
