Η παιδαγωγι9κή θεωρεί την πειθαρχία ως ένα από τα απαραίτητα μέσα για να μπορέσει το σχολείο να προχωρήσει προς τους σκοπούς του. Συγκεκριμένα μέσα στο Ερβαρτιανό σύστημα παιδαγωγικής η πειθαρχία αποτελεί ένα από τα κύρια τμήματα της παιδαγωγικής.
Ο Αμώς Κομένιος (1592-1670), που εκπροσωπεί την προοδευτική κατεύθυνση, υποστηρίζει πως χωρίς ποινές δεν μπορεί να λειτουργήσει ένα σχολείο. Λέει συγκεκριμένα: «Σχολεία χωρίς ποινές είναι ένας νερόμυλος χωρίς νερό» (Didactica magna, Γερμ. Έκδοση, volk and wisson, Βερολίνο κεφ. 26, σελ.. 132). Βέβαια δεν παραδέχεται τις σωματικές ποινές: «Το ξύλο και το ραβδί, τα όργανα αυτά της σκλαβιάς δεν ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους» (κεφ. 19). Είναι όμως λίγος ανακόλουθος, γιατί αλλού λέει πως για να συγκρατηθεί η αναγκαία τάξη και ησυχία μέσα σε τόσο πλήθος μαθητών – δίδασκε μόνος του σε 150 μαθητές – πρέπει ο δάσκαλος να εφαρμόζει βίαια κυβερνητικά μέτρα, ακόμη και ξύλο.
Πολύ περισσότερο αντιδραστική στο ζήτημα της πειθαρχίας είναι η παιδαγωγική του Ερβάρτιου (1776-1841), η οποία για έναν και πλέον αιώνα καθοδήγησε την παιδαγωγική κίνηση όλου του κόσμου. Νομίζει κανείς πως θέλει να μορφώσει δούλους, ανθρώπους που να υποκύπτουν στη βία. Ο Έρβαρτος έχει συντάξει ολόκληρη σκάλα κυβερνητικών μέσων. Η σκάλα αυτή αρχίζει από την απλή απειλή και κορυφώνεται στην οριστική αποβολή του μαθητή από το σχολείο και την εισαγωγή του σε φυλακή ανηλίκων. Δεν είναι ν’ απορεί κανείς που η φασιστική Γερμανία, θέλοντας τον άνθρωπο άβουλο ρομπότ, στήριζε την εκπαιδευτική της πολιτική στον Έρβαρτο.
Αν όμως ο Έρβαρτος δε λογαριάζει καθόλου το μαθητή η Έλεν Κέϋ (1849-1926) στο έργο της «Αιώνας του παιδιού» (1900), που θεωρήθηκε από πολλούς ισάξιο με τον «Αιμίλιο» του Ζ. Ρουσσώ, θυσιάζει όλα τα πειθαρχικά μέσα στην απεριόριστη θέληση και στην ιδιοτροπία του μαθητή. Κανείς, λέει, δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει στην ανάπτυξη του παιδιού, αλλά ότι αυτό πρέπει να αφήνεται να αναπτυχθεί μόνο του. Εναντιώνεται στη σχολική πειθαρχία, που στερεί στο παιδί την ελευθερία του και πιστεύει ότι το παιδί θα μπορούσε να έχει το δικαίωμα να διαλέγει το δάσκαλό του. Λέει ακόμα πως αν ο δάσκαλος δώσει ένα χαστούκι στο μαθητή του, έχει το δικαίωμα και ο μαθητής να χαστουκίσει το δάσκαλο! Κατ’ αυτήν το μυστικό της αγωγής του παιδιού είναι να μην το παιδαγωγήσουμε καθόλου. Ασφαλώς τέτοιες αντιλήψεις για την απαραβίαστη θέληση του παιδιού αποτελούν μια αναρχική αντίληψη της αγωγής. (Ο Γερμανός Πάουλσεν, φιλόσοφος και παιδαγωγός, λέει για το βιβλίο της Έλεν Κέϋ πως είναι βιβλίο ανισόρροπο, που η μια του σελίδα αντιφάσκει με την άλλη).
Ακόμα όμως πιο ακραίος, πιο αναρχικός είναι ένας άλλος φιλόσοφος και παιδαγωγός ο Α.Σ. Νηλ, που ίδρυσε και εφάρμοσε τις ιδέες του στο διαβόητο σχολείο του στο Σάμμερχιλ (Αγγλία). Ο ίδιος είπε πως είναι μια «ριζικά καινούργια μέθοδος στην εκπαίδευση». Μερικοί χαρακτήρισαν τον Σάμμερχιλ αποφασιστική καμπή στην ιστορία της εκπαίδευσης. Οι κατήγοροί του όμως υπήρξαν πολύ περισσότεροι και δριμύτεροι. Οι μετριοπαθέστεροι από αυτούς το χαρακτήρισαν ένα άστοχο πείραμα, μια ουτοπία, κι οι πιο αυστηροί πορνείο, «το πιο μεγάλο κέντρο ηδονισμού μετά τη Σύβαρη». Ο Max Rafferty (διευθυντής δημόσιας εκπαίδευσης στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ) είπε: «Θα προτιμούσα να στείλω τα παιδιά μου σε οίκο ανοχής παρά στο Σάμμερχιλ».
Ο Νηλ επιθυμούσε να δώσει στο παιδί τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία, καταργώντας την εξουσία και τον αυταρχισμό των ενηλίκων. Τα μέτρα όμως που εισηγήθηκε και εφάρμοσε στο Σάμμερχιλ είναι εντελώς ακραία και απαράδεκτα και για τη σημερινή εποχή, αλλά πολύ περισσότερο για τότε (αρχές 20ου αιώνα).
Για παράδειγμα: Αδέσμευτη, άκρατη ελευθερία, να κάνουν ανέλεκτα ό,τι επιθυμούσαν (να κλέβουν, να λένε ψέματα, να θορυβούν, να καυγαδίζουν, να μη διαβάζουν – βαθμοί δεν υπήρχαν ούτε και πρόγραμμα μαθημάτων – να έχουν ερωτικές σχέσεις, φτάνει μόνο «να μην αποκτήσει κανένα κορίτσι παιδί, γιατί το σχολείο του θα καταστρεφόταν» (έτσι έλεγε στις μαθήτριές του), να μη θρησκεύονται, να καπνίζουν, να πίνουν, να επιδίδονται σε σεξουαλικά παιχνίδια μαζικά κ.λπ. Είπαν ακόμα γι’ αυτό το σχολείο ότι ήταν «μια επιχείρηση αριστοκρατικής ματαιότητας», επειδή έπαιρνε μόνο παιδιά πλουσίων.
Αναπτύξαμε ίσως περισσότερο απ’ όσο επιτρέπει η οικονομία του θέματος το σχολείο του Σάμμερχιλ, γιατί το θέμα της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης είναι ιδιαίτερα επίκαιρο στις μέρες μας. Εξάλλου ο πρωϊμότερος εκπρόσωπος της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης υπήρξε ο Νηλ και γι’ αυτό κρίναμε σκόπιμο να πάρει μια ιδέα ο αναγνώστης γι’ αυτόν.
Όπως αντιλαμβάνεται κανείς ούτε η εξωτερική βία του Ερβάρτου ούτε και η απόλυτη ελευθερία του μαθητή (Έλεν Κέϋ, Νηλ κ.λπ.), που καταργεί εξολοκλήρου την πειθαρχία του μαθητή έχουν θέση στο σημερινό σχολείο.
Το σημερινό σχολείο επιδιώκει μια εκπαίδευση, που να προσαρμόζει το παιδί στη ζωή. Με τη βοήθεια του προγράμματός του προσφέρει στο άτομο τα εργαλεία και τις ικανότητες που χρειάζεται για να γίνει ένας παραγωγικός και καλλιεργημένος πολίτης. Η τάξη και η πειθαρχία είναι βέβαια ένας φραγμός στην υπερχειλίζουσα δραστηριότητά του και στον αυθορμητισμό του. Η τιμωρία ίσως είναι ένα αναγκαίο κακό κι ένα δηλητήριο για το δυναμισμό του παιδιού. Η ακαδημαϊκή παραδοσιακή διδασκαλία είναι ένας καταναγκασμός, μια μορφή τιμωρίας για το παιδί. Χωρίς αυτά όμως τα «κακά» - όπως τα θεωρούν οι αλλοτινοί και τωρινοί «σούπερ μοντέρνοι» παιδαγωγοί – το άτομο δε θα μπορέσει να γευτεί τα «καλά» της μελλοντικής του ζωής. Αμφιβάλλει άραγε κανείς πώς είχαν απόλυτο δίκιο οι αρχαίοι μας πρόγονοι, όταν έλεγαν: «Της μεν λοιπόν παιδείας οι ρίζαι πικραί, οι δε καρποί γλυκείς»;
