Λίγα λόγια, μικρή προσφορά στην αναψηλάφηση της ιστορικής μνήμης, για τη μεγάλη Κρητική Σχολή αγιογραφίας, που καλλιέργησε - ανανέωσε την ελληνική παράδοση και κατέκλυσε την Ελλάδα με θαυμαστά έργα της πνευματικής, θεολογικής, μυστικής, λειτουργικής αυτής τέχνης από τον Άθω μέχρι και πέραν της Ελλάδος μακράν, ψηλά στη Ρωσία και με προεκτάσεις και αλληλεπιδράσεις δημιουργικές - αναγεννητικές μέχρι την εσχατιά της Δ. Ευρώπης.
Ονόματα όπως: Άγγελος Ακοτάντος, Ιωάννης Ακοτάντος, Ανδρέας Παβίας κ.ά. στον 15ο αιώνα και Θεοφάνης ο Κρητικός, Μιχαήλ Δαμασκηνός κ.ά. 16ος αιώνας, είναι αστέρες στο στερέωμα της τέχνης της αγιογραφίας. Από αυτούς ο Θεοφάνης ο “Κρής”, πιστός στη Βυζαντινή παράδοση, με την τέχνη του κατέστησε τους ναούς που ιστόρησε μνημεία τέχνης, στο Άγιο όρος (Μεγίστη Λαύρα, Μονή Σταυρονικήτα κ.ά.), Καλαμπάκα (Μονή Αναπαυσά), Αρκαδία κ.ά.
Ο γνωστός μας “λησμονημένος αγιορείτης” του Ξυγγόπουλου, ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά, στο εγχειρίδιο ζωγραφικής του με τίτλο “Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης και αι κύριαι πηγαί αυτής” γράφει για τον Θεοφάνη ότι αποτελεί πρότυπο προς μίμηση.. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι σε σχέση με τον Μανουήλ Πανσέληνο ο Θεοφάνης μένει σταθερότερα στην παράδοση, είναι το ύφος του αυστηρό και τα χρώματά του σκληρά, μεταλλικά.
Από τα θαυμαστά έργα του Θεοφάνη στο Όρος είναι ο Μυστικός Δείπνος, ο Επιτάφιος (Μονή Σταυρονικήτα) και η κοίμηση της Θεοτόκου, το Δείπνο εις Εμμαούς (Μεγίστη Λαύρα). Μαθητές του Θεοφάνη, πολλοί, ανάμεσά τους τα παιδιά του και ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος. Την περίοδο της Ενετοκρατίας και εξής η Κρήτη είναι τόπος συγκέντρωσης πολλών από την Κωνσταντινούπολη, από την Ελλάδα και εφαλτήριο προς τα Επτάνησα και την Ιταλία.
Παραθέτω δύο έργα του Θεοφάνη και ένα (Βυζαντινό) του Θεοτοκόπουλου. Το έργο του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου είναι η Κοίμηση της Παναγίας των Ψαριανών, 1567, βρίσκεται στην εκκλησία της Κοίμησης της Παναγίας στην Ερμούπολη.