1.Εισαγωγή
Με πολλή ευχαρίστηση βρίσκομαι ανάμεσά σας για να διαπραγματευτούμε μαζί το θέμα της αρχής και της συνέχειας της παράδοσης, της χρονικής της διάρκειας και των παραγόντων των ποιοτικών και μορφολογικών αλλαγών και μεταβολών της.
Η παράδοση είναι εξ ορισμού συνέχεια και μοιάζει με το άθλημα της σκυταλοδρομίας. Μόνον που α) Οι δρομείς εδώ είναι οι γενιές, β) η διάρκεια δεν είναι λεπτά, μέρες, χρόνια, αλλά αιώνες, και γ) Η σκυτάλη, αυτό δηλαδή που μεταφέρεται είναι ο πολιτισμός.
Οι παραπάνω παρατηρήσεις μας οδηγούν στη σκέψη ότι
α) η μεταφορά από τη μια γενιά στην άλλη, ως μέτρο, σμικρύνει τις αποστάσεις. Κάτι που γεννήθηκε π.χ, πριν 200 χρόνια δεν άλλαξε διακόσιες φορές χέρια, αλλά το πολύ - πολύ τέσσερες και κάτι που φαντάζει ξέμακρο, γίνεται κοντινό. Συμπεραίνουμε ότι η παράδοση μετριέται με τις γενιές και όχι με τα χρόνια.
β) η πολιτιστική δημιουργία της κάθε γενιάς μεταφέρεται στην άλλη και στη συνέχεια στις άλλες με πιθανές αλλαγές κατά την αποδοχή, εν όλω ή εν μέρει, ανάλογα με την αφομοιωτική ικανότητα της κάθε νέας γενεάς και τις συνθήκες της ζωής της. Συμπεραίνουμε ότι η παράδοση έχει βιωματικά χαρακτηριστικά και είναι κληρονομιά.
Μπορούμε λοιπόν να μιλάμε για αρχιτεκτονική κληρονομιά, για βιομηχανική και για όποια άλλη κληρονομιά υλική. Μπορούμε να μιλάμε και για πνευματική κληρονομιά, την κληρονομιά που είναι δημιουργία του πνεύματος και που αποθησαυρίζεται στα βιβλία και τις βιβλιοθήκες, αλλά και για λαϊκή κληρονομιά, την άυλη όπως τείνει να επικρατήσει κληρονομιά, τη λαϊκή και που είναι αυτή που μας ενδιαφέρει σήμερα.
2. Το χρονικό βάθος της κληρονομιάς από λαό σε λαό.
Για την κληρονομιά αυτή, την λαϊκή, υπάρχει μία τάση γενικής εξίσωσης της διάρκειάς της σε ένα χρονικό ορίζοντα δύο - τριών το πολύ αιώνων. Υπάρχει όμως και η άλλη άποψη, ότι η ζωή της παράδοσης ενός λαού είναι ανάλογη της ιστορίας του. Αυτό σημαίνει ότι ο χρονικός ορίζοντας της παράδοσης διαφέρει από λαό σε λαό και είναι ανάλογος της ιστορικής ύπαρξης του καθενός λαού. Λαοί με αβαθή ιστορία έχουν αβαθή λαϊκό πολιτισμό. Και ο λαϊκός πολιτισμός αρχαίων λαών έχει βαθιές τις ρίζες του.
3. Η Ελληνική άυλη κληρονομιά
Θα περιορίσω το θέμα μας στον λαϊκό πολιτισμό στην Ελλάδα. Τον Ελληνικό λαϊκό πολιτισμό. Και πάλι, θα μείνω σε κάποια ελάχιστα δείγματα από έθιμα, χορούς, δρώμενα στην Ελλάδα.
Α Έθιμα.
Ο καρπός της ροδιάς, το ρόδι, είναι σε χρήση στην σύγχρονη παράδοσή μας στα ταφικά έθιμα και στον γάμο. Στα ταφικά έθιμα είναι προσφορά στους νεκρούς με τη μίξη των κόκκων του ροδιού με το σιτάρι στα κόλλυβα, στο γάμο είναι σύμβολο καλής τύχης, ευόδωσης του γάμου, αφθονίας αγαθών, ευημερίας. Απεικόνιση κλάδων ροδιάς σε γιρλάντα που διατρέχει τον τοίχο του τάφου, με καρπούς, έχουμε σε παράσταση στον τάφο Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια της Νάουσας, που χρονολογείται από το τέλος του Δ΄ αιώνα π.Χ. με αρχές του Γ΄ (εικ. 1 και 3). Και επίσης γνωρίζουμε από τη μυθολογία ότι η ροδιά ήταν το ιερό δένδρο της θεάς του Άδη και της αφθονίας, της Περσεφόνης, με τη γνωστή μυθολογία που την περιβάλλει (εικ. 4 και 5. Βασίλισσα στον κάτω κόσμο, θεά της αφθονίας στη γη. Σημειώνουμε την ταυτότητα και τη διαχρονικότητα του συμβόλου της Ροδιάς και των καρπών της.
Β) Χοροί
Οι χοροί οι Ελληνικοί είναι συνυφασμένοι με λόγο, μουσική και ρυθμό. Έχουμε μουσικούς και μουσικά όργανα, έχουμε τα τραγούδια και έχουμε τους χορευτές . Θα μείνω στα βήματα των χορευτών, στις εναλλαγές των ποδών τους. Τα βήματα του Ελληνικού χορού δεν είναι βήματα μάρς, δεν έχουν την ίδια χρονική διάρκεια μεταξύ τους, συντίθενται σε επαναλαμβανόμενα μέτρα, αυτά που οι αρχαίοι έλεγαν πόδες, και δίνουν ανάλογα το είδος του χορού.
Γνωστότερος από όλους τους ελληνικούς χορούς είναι ο Συρτός.
Το μέτρο του είναι ένα πάτημα μακράς χρονικής διάρκειας και δύο μικρής, βραχύτερης διάρκειας. Στην αρχαία ελληνική προσωδία το μέτρο αυτό ( -υυ ) είναι το δακτυλικό, που όταν επαναλαμβάνεται έξι φορές μας δίνει το δακτυλικό εξάμετρο, όπως στον Όμηρο. Στους χορούς μας παρατηρούμε ότι πλέον συνήθη είναι τα δακτυλικά τετράμετρα, σώζονται όμως και εξάμετρα, όπως στα Γρεβενά π.χ. στον χορό Ελαφίνα. Ο χορός Ελαφίνα είναι καθαρό δακτυλικό εξάμετρο και στους χορευτικούς πόδες και στο μουσικό μέτρο. Το ίδιο συμβαίνει και στα τετράμετρα. Άπειροι Ελληνικοί χοροί συρτοί και άλλοι έχουν απόλυτη συμφωνία μουσικών μέτρων και χορευτικών ποδών.
Η έρευνα και παρατήρηση έχουν καταδείξει ότι στους ελληνικούς χορούς περισώθηκαν όλοι οι πόδες των αρχαίων ελληνικών και προσωδιακών μέτρων, όπως ίαμβος, τροχαίος, ανάπαιστος, επίτριτος, παιονικός και άλλοι, αλλά και πόδες μικτοί. Ακόμη, είναι μακρά συνήθεια στους λαϊκούς μας χορούς οι προσωπικές του κάθε χορευτή εκτός χρόνου φιγούρες, οι άρρυθμοι πόδες των αρχαίων Ελλήνων, τα δείγματα αυτά της θαυμαστής χορευτικής δεξιοτεχνίας των χορευτών.
Ο λόγος, έχει και αυτός εξωτερική, αλλά και ποιοτική εκφραστική συνάφεια με τον ρυθμό και τη μουσική. Αφού χάθηκε η διάκριση ανάμεσα στις μακρές και βραχείες συλλαβές και ατόνησε η προσωδιακή ομιλία, οι προσωδιακοί ρυθμοί αντικαταστάθηκαν είτε από τους τονικούς ρυθμούς, τη σύνθεση δηλαδή των τονισμένων και άτονων συλλαβών είτε από τον δεκαπεντασύλλαβο, είτε από, το συνηθέστερο, την κατασκευή τεχνητής συνάφειας με έκταση η σμίκρυνση των φωνηέντων των συλλαβών.
Ως παράδειγμα ποιοτικής εκφραστικής συνάφειας θα αναφέρω τον χορό Μακρυνίτσα της Νάουσας. Λόγια, μουσική, ρυθμός είναι μία, ενιαία έκφραση. Μας πάτησαν, μας χάλασαν, μας πήραν τις γυναίκες, Μακρυνίτσα μου, καϋμό πόχει η καρδίτσα μου. Πένθιμος χορός σε όλα του τα μέρη.
Γ) Δρώμενα
Το δρώμενο Μπούλες της Νάουσας. Κατά την περίοδο των Απόκρεω λαβαίνει χώρα στη Νάουσα της Ημαθίας ένα δρώμενο με το εξής τυπικό. Νέοι της Νάουσας ντυμένοι με ιδιαίτερη παραδοσιακή φορεσιά, φορώντας προσωπείο προσδεμένο σε πλούσιο κεφαλόδεσμο και φέροντας εξαρτημένη από τον ώμο τους πάλα (σπάθη) συγκεντρώνοντα υπό τους ήχους μουσικής ζυγιάς στο Δημαρχείο της πόλης και αφού πάρουν την άδεια από τον Δήμαρχο ξιφουλκούν και χορεύουν μπροστά στις αρχές και στο λαό της πόλης.
Εντύπωση προκαλεί η φροντισμένη παραδοσιακή τους φορεσιά με πουκάμισο λευκό με φαρδιά μανίκια, με γιλέκο μαύρο, του οποίου οι χειρίδες πέφτουν στην πλάτη, με πολύπτυχη φουστανέλα (τα κομμάτια της φουστανέλας, τα λαγγιόλια, είναι πάνω από 350) και με τον πλούτο των ασημικών που την καλύπτουν. Τα ασημικά αυτά κοσμούν το στήθος και πέφτουν επάνω στη φουστανέλα. Τα επάνω ξεκινούν από το περιλαίμιο με το πλούσιο γιορντάνι, τον αστραφτερό θώρακα, τον οποίο συνθέτουν σειρές αλυσίδες με παλαιά καθαρά, λαμπικαρισμένα κέρματα. Διακρίνονται επίσης διάφορα φυλαχτά και άλλα εξαρτήματα. Στο πίσω μέρος έχουμε ένα βαρύ ασημένιο κόσμημα, το κιοστέκι, και αλυσίδες με ψιλά. Στο κάτω μέρος της φορεσιάς, περιτριγυρίζουν τη φουστανέλα προσδεμένα σε ασημένιες αλυσίδες που ξεκινούν από τη μέση τα ψιλά ή η Μπρούσλιανη.
Ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η πάλα (σπάθη ή γιαταγάνι), για το βάρος της και για τον στολισμό της λαβής της με φούντα και πολύχρωμες κορδέλες. Είναι τελετουργική πάλλα, προσαρμοσμένη στον όλο στολισμό του νέου και την τελετή. Στη φορεσιά αξιοπρόσεκτες είναι οι άσπρες μάλλινες κάλτσες, οι μαύρες βοδέτες και τα βαριά τσαρούχια με την πλούσια μαύρη φούντα.
Μετά τους χορούς που επιβάλλει το τυπικό, από το Δημαρχείο ο όμιλος των κοσμοφόρων νέων ακολουθεί πομπική πορεία, έχοντας στο κέντρο μια γυναικεία μορφή, με ανθοστόλιστο κεφαλοκάλυμμα και προσωπείο γυναικείο, με φαρδύ κλαδωτό φουστάνι και βελούδινο γιλέκο. Η πομπή κινείται στα όρια της παλιάς πόλεως με στάσεις στα σταυροδρόμια, τα οποία μεταβάλλονται σε χοροστάσι. Στο κάθε σταυροδρόμι χορεύουν πρωτίστως και κυρίως οι νέοι της περιοχής. Τελικώς η πομπή καταλήγει εκτός της πόλεως, στα αλώνια. Εκεί θεωρείται λήξασα, και βγαίνουν τα προσωπεία.
Οι νέοι, έχουν την αίσθηση ότι συντέλεσαν στην οργάνωση και ολοκλήρωση μιας ευετήριας για την πόλη και τον εαυτό τους γιορτής, μια λειτουργικής, δημόσιας, τελετής. Και είναι η ικανοποίηση τόσο μεγάλη και αντιστοίχως και η καύχηση, όσο μεγάλος είναι ο κόπος του έργου. Η πομπή ξεκινάει από το πρωί και καταλήγει το βράδυ. Το βάρος των ασημιών ποικίλει από 5 - 8 κιλά, ανάλογα με τη σωματική διάπλαση του νέου. Και ο καιρός, τον Φεβρουάριο ή τον Μάρτιο δεν είναι ιδανικός για πομπή. Πολλές φορές έχουμε κρύο, βροχές και χιόνια. Δεν είναι υπερβολή να μιλήσουμε για εκστασιασμό και απάθεια, όπως για άλλη περίπτωση μιλάμε για ακαΐα
Θέλω να σημειώσω ότι καθ' όλη τη διάρκεια της πομπής η πάλα κρατιέται από τη μύτη της και μόνο κατά διαστήματα, όταν η μουσική προστάζει, αντικρίζονται οι νέοι κρατούν την πάλα από τη λαβή και σμίγουν τα σπαθιά. Πιστέψτε, η εξισορρόπηση του σπαθιού με κράτημα από τη μύτη, αισθητικά δίνει μεγαλοπρέπεια στην πομπή, αλλά για τον κάθε χορευτή απαιτεί πρόσθετο κόπο, ώσπου να το συνηθίσει.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια παγιωμένη με βαθιές ρίζες τελετή, ανοιξιάτικη - Διονυσιακή τελετή. Για να μη ψαχνόμαστε, τόσο το προσωπείο μας παραπέμπει στην αρχαιότητα, όπως και η πάλα στον θύρσο, όσο και τα ψιλά, η μπρούσλιανη με τον κόρυμβο στο μέτωπο. Η λέξη μπρούσλιανη σημαίνει τον κισσό. Και ο κόρυμβος είναι το άνθος του κισσού. Το δρώμενο φέρει υπογραφή, Διονύσου ειμί, κατά το κεραμικό επίγραμμα, Φειδίου ειμί.
4. Αρχαίες μαρτυρίες για την Παράδοση
Επιτρέψτε μου, στην απορία, είναι δυνατό να είναι τόσο παλαιάς προέλευσης τα δρώμενα αυτά και πολλά άλλα κατά τόπους, τέλειες τελετές ή σπαράγματα τελετών να απαντήσω με τις γνώμες των αρχαίων Ελλήνων, που αποτυπώνονται σε κεραμικά, στις απεικονίσεις σε μνημεία και σε συγγράμματα.
Σας καλώ πρώτα σε μια νοερή περιήγηση στον τάφο των Ανθεμίων και στον τάφο Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια της Νάουσας. Στον ένα η Περσεφόνη, στον άλλο οι καρποί του ιερού δένδρου της Περσεφόνης, τα ρόδια, μιλούν και μας λένε ότι και για τους αρχαίους Έλληνες του Δ΄ π.Χ. αιώνα οι απεικονίσεις αυτές αναφέρονται σε παραδόσεις που υπερβαίνουν τα αρχικά όρια της ιστορίας τους και βυθίζονται στα χρόνια τα μυθολογικά.
Αν ρωτούσαμε τους αρχαίους πότε το πρώτον ιδρύθηκαν τα δρώμενα που απεικονίζονται στα μνημεία τους, δύσκολα θα απαντούσαν.
Ομιλητικότατος είναι ο Πλάτων. Παραθέτω ένα απόσπασμα από το έργο του Φίληβος. Η συζήτηση έχει φουντώσει και Σωκράτης και Πρώταρχος βρίσκονται μπροστά στο ερώτημα ποιος είναι ο σοφός μουσικός.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ: "Αν ξεκαθαρίζεις απλά και μόνο ότι ο ήχος είναι ένας και πολλοί, δεν έγινες μουσικός. Ούτε και αν ξεχωρίζεις τους ήχους σε βαρείς και οξείς ή και ομότονους. Όταν όμως, φίλε μου, μάθεις πόσα είναι τα διαστήματα του ήχου σχετικά με την οξύτητα και βαρύτητα, τα όρια ανάμεσα στα διαστήματα και τα συστήματα που σχηματίζονται απ' αυτά - όλα τούτα τ' ανακάλυψαν οι παλαιότεροι και τα παράδωσαν σε εμάς τους κατοπινούς τους να τα ονομάζουμε αρμονίες - και όταν, ακόμα, μάθεις πως μέσα στις κινήσεις του σώματος δημιουργούνται άλλες ανάλογες ιδιότητες, που καθώς λένε πρέπει να τις μετράνε με αριθμούς και να τις ονομάζουμε ρυθμούς και μέτρα, κι' αν, τέλος, συλλάβεις πως με τον ίδιο τρόπο πρέπει να ερευνούμε κάθε τι που είναι ένα και πολλά, τότε έγινες σοφός".
Ο σοφός κατά την εκφραζόμενη παραπάνω σκέψη του Πλάτωνα παραλαμβάνει, γνωρίζει την Παράδοση, ερευνά και δημιουργεί.
Το ίδιο και ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του δέχεται την Παράδοση και την επίδρασή της στη συνέχιση του πολιτισμού. Ειδικά στο θέμα Παράδοση και Ποιητική η διαμορφούμενη σχέση είναι αμφίδρομη. Η Παράδοση τροφοδοτεί την Ποιητική και η Ποιητική επηρεάζει την Παράδοση με τα επί σκηνής δρώμενα. Έτσι ο Αριστοτέλης διακρίνει ανερχόμενα στοιχεία της λαϊκής παράδοσης στο θέατρο και κατερχόμενα στοιχεία από τη σκηνή στη λαϊκή παράδοση.
5. Επίλογος
Γνωρίζω ότι κατά το παρελθόν, από κάποιες, γνωστές αιτίες, οδηγήθηκαν μερικοί σε υπερβολές. Και ακούστηκαν μέχρι και εθνικιστικές - σοβινιστικές κορώνες με βάση την Παράδοση. Αυτό οδήγησε άλλους σε απόρριψη συλλήβδην της Παράδοσης. Ορθοφρονώντας, οφείλουμε να αξιολογήσουμε και να εκτιμήσουμε τα όσα έχουμε παραλάβει. Δεν εξαρτώμεθα από το χθες στις επιλογές μας για το αύριο. Σήμερα έχουμε έναν αξιόλογο στην πληρότητά του Ελληνικό πολιτισμό, τον οποίο και μελετούμε ως άρτιο και αυθύπαρκτο πολιτισμό, Είναι αλήθεια. Οφείλουμε όμως να θυμόμαστε ότι αυτός ο πολιτισμός έχει παρελθόν, ρίζες και μήτρα. Και να σκεφτόμαστε ότι η Παράδοση είναι συνέχεια και έχει παρόν και μέλλον.
