Γράφει ο Θωμάς Γαβριηλίδης,
Φιλόλογος-Συγγραφέας
ΤΙΝΟΣ ΤΟ ΕΡΓΟΝ;
1 «+ Τίνος το έργον εν γράμμασιν
ου λέγω
2 Θεός γαρ οίδεν ο ερευνών καρδίας,
3 Ει τις τ’άνθρωπος δωρεάν μοι
προσφέρει
4 καμέ ευρήσει προς τον Θεόν
προστάτην.
Εχρίστη εν μηνί Απριλίω υπό χειρός Νικολάου ζωγράφου εκ τόπου Λινοτόπι, ελαχίστου και αμαρτωλού. Ετελειώθει κατά μηνός Μαΐου εφτά επί έτους ζοή Ινδικτιώνος ΙΓ΄.»
ΠΟΙΑΝΟΥ ΤΟ ΕΡΓΟ;
1 Το ποιος μ΄έχτισ’ εμένα, γραπτά δε σας το λέω,
2 το ξέρει βέβαια ο Θεός που τις καρδιές ξετάζει
3 κι αν κάποιος άνθρωπος δωρεά μου προσφέρει,
4 και μένα δίπλα στο Θεό προστάτη του θα μ΄εύρει.
Επιχρίστηκε (ο ναός και άρχισε να αγιογραφείται) μέσα στο μήνα Απρίλιο από το χέρι του ζωγράφου Νικολάου, του ελάχιστου και αμαρτωλού, (του καταγόμενου) από το χωριό Λινοτόπι. Ετελείωσε η επίχριση και η αγιογράφηση κατά τις εφτά Μαΐου του έτους ζοη΄(7078 αποκτήσεως κόσμου) και κατά την ΙΓ΄(13η) Ινδικτιώνα (δηλαδή το 1570 μ.Χ.
ΣΧΟΛΙΑ
1. Η παραπάνω κτητορική επιγραφή, που παρουσιάστηκε χωρίς τα ορθογραφικά της λάθη για ευκολότερη κατανόησή της από τους φίλους αναγνώστες, είναι γραμμένη με κεφαλαία γράμματα στο υπέρθυρο της πυλίδας της πρόθεσης του ναού του Αγίου Δημητρίου των Παλατιτσιών, η οποία εισάγει στον χώρο της Αγίας Τράπεζας, στο ιερό βήμα.
2. Η κτητορική αυτή επιγραφή αποτελείται από δύο ευδιάκριτες ενότητες.
Η πρώτη ενότητα είναι επίγραμμα, που αποτελείται από τέσσερις στίχους ιαμβικούς δωδεκασύλλαβους, ενώ η δεύτερη ενότητα, η οποία αρχίζει με το ρήμα «εχρίστη», είναι γραμμένη σε πεζό λόγο.
Στη δεύτερη ενότητα μιλάει ο ζωγράφος του ναού σε τρίτο πρόσωπο, δίνοντας στοιχεία που αφορούν τον ίδιο και το έργο του, ενώ στην πρώτη ενότητα έχει το λόγο ο ναός ως εκπρόσωπος του Αγίου Δημητρίου, του οποίου έχει τη χάρη, και απαντώντας σε κάποιον προσκυνητή του, προφανώς, του λέει ότι δεν θα του αποκαλύψει με γράμματα (γραπτώς) ποιος τον έχτισε (ποιανού έργο είναι) επειδή εκείνος (ο ιδρυτής) δεν θέλει να γίνει γνωστό το όνομά του στους συνανθρώπους του. Του φτάνει και του περισσεύει που το ξέρει ο Θεός, που εξετάζει όλες τις καρδιές και γνωρίζει τι κρύβουνε μέσα τους.
3. Το ερώτημα «Τίνος το έργον», με το οποίο αρχίζει το επίγραμμα του Αγίου Δημητρίου των Παλατιτσιών, μου θύμισε την επιγραμματική κτητορική επιγραφή της βυζαντινής μητρόπολης της Βέροιας, (της Παλιάς Μητρόπολης), η οποία αποτελείται από έναν ιαμβικό δωδεκασύλλαβο στίχο, που αποτελεί απάντηση σε παρόμοιο ερώτημα: «Τίνος το έργον;» - «και τούτο Έργον Νικήτα θυηπόλου».
Στην περίπτωση της Βυζαντινής Μητρόπολης της Βέροιας, (τέλη ενδέκατου - αρχές δωδέκατου αιώνα) ο κτήτορας Νικήτας δεν διστάζει να καταγράψει το αρχιερατικό του όνομα, χωρίς επώνυμο όμως, παρά μόνο με τον αρχαιοελληνικό προσδιορισμό θυηπόλος(=ιερέας).
Έχω την εντύπωση ότι και ο αρχιεπίσκοπος της εκκλησίας της Βέροιας (11ος - 12ος αι.) Νικήτας και ο ζωγράφος του ναού του Αγίου Δημητρίου Παλατιτσιών (16ος αιώνας) Νικόλαος Λινοτοπίτης έχουν το ίδιο πρότυπο, κάποιο επίγραμμα αγνώστου σε μας Βυζαντινού μάλλον ποιητή.
«ΟΙ ΤΙΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΔΩΡΕΑΝ ΜΟΙ ΠΡΟΣΦΕΡΕΙ»
4. Αλλά και η έκκληση για δωρεές στο ναό με την υπόσχεση θείας ανταμοιβής, η οποία διατυπώνεται με έναν υποθετικό λόγο (του Α΄είδους) στους στίχους 3-4 του επιγράμματος του Αγίου Δημητρίου Παλατιτσιών, μου θύμισε παρόμοια έκκληση που διατυπώνεται στους στίχους 7-8 της κτητορικής ελεγείας του ναού του Πολιούχου της Βέροιας Αγίου Αντωνίου (1860), οι οποίοι λένε τα εξής: «Ήδ΄αγέτ΄ ευσεβέες, φιλοπάτορες, είσιτε, λαοί βαιάν αντί μακρών θέστε χάριν χαρίτων» (=Εμπρός εισέλθετε στο ναό Ευσεβείς φιλοπάτορες, προσκυνητές και αποθέστε μικρή χάρη (δωρεά) για τις μεγάλες χάρες (δωρεές) που σας προσφέρει ο Άγιος Αντώνιος).
5. ΤΟ ΜΕΤΡΟ ΚΑΙ Ο ΣΤΙΧΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΑΛΑΤΙΤΣΙΩΝ
Αν κάποιος μπει στον κόπο, θα βρει, μετρώντας τις συλλαβές τους, ότι όλη η στίχοι του επιγράμματος του ναού του Αγίου Δημητρίου στα Παλατίτσια είναι ιαμβικοί δωδεκασύλλαβοι. Και αν προσέξει ιδιαίτερα θα διαπιστώσει, όχι χωρίς έκπληξη, ότι οι περισσότερες άρτιες συλλαβές είναι όχι μόνο μακρόχρονες αλλά και τονισμένες, επειδή, ως γνωστόν, στα Βυζαντινά χρόνια είχε αρχίσει να χρησιμοποιείται ως βάση στο μέτρο, εκτός από την αρχαιοελληνική προσωδία ( την εναλλαγή μακρόχρονων και βραχύχρονων συλλαβών) και ο τονισμός (τονισμένες και άτονες συλλαβές), βάση της νεοελληνικής ποίησης. Ο ιαμβικός δωδεκασύλλαβος στίχος, ως γνωστόν επίσης, χωρίζεται σταθερά σε δύο μέρη, από τα οποία το πρώτο είναι πεντασύλλαβο, ενώ το δεύτερο είναι επτασύλλαβο, π.χ.Τίνος το έργον (πεντασύλλαβο – εν γράμμασιν ου λέγω (επτασύλλαβο). Με μετρικά σύμβολα ο ιαμβικός δωδεκασύλλαβος στίχος παριστάνεται ως εξής: «χ-υ-υ χ-υ-χ-χ». (χ= Συλλαβή που μπορεί να είναι μακρά ή τονισμένη ή βραχεία και άτονη.
= Συλλαβή μακρά ή τονισμένη, υ= Συλλαβή βραχεία ή άτονη.)
6. ΉΤΑΝ Ο ΛΙΝΟΤΟΠΙΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΟΧΙ ΜΟΝΟ ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΠΟΙΗΤΗΣ;
Επειδή το επίγραμμα της επιγραφής του Αγίου Δημητρίου Παλατιτσιών, που μας απασχολεί τώρα, δεν έτυχε να το δω σε κανέναν άλλο ναό από τους πολλούς που είδα στην Βέροια, Νάουσα και αλλού, αναρωτήθηκα μήπως ήταν ποιητής του ο Λινοτοπίτης Νικόλαος, ο ζωγράφος που το κατέγραψε ανάμεσα στις ζωγραφιές -τοιχογραφίες του.
Δεύτερες όμως σκέψεις επηρεασμένες από ορθογραφικά και προπάντων συντακτικά λάθη (π.χ. οι, αναφορική αντωνυμία αντί ει, υποθετικός σύνδεσμος) αλλά και από τη συγγένεια με την κτητορική επιγραφή της βυζαντινής (παλιάς) Μητρόπολης της Βέροιας, με οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για επίγραμμα κάποιου άγνωστου σε εμένα, ως τώρα, βυζαντινού μάλλον ποιητή, το οποίο ο Λινοτοπίτης ζωγράφος Νικόλαος ή το είχε διαβάσει ή το είχε ακούσει και το θυμόταν «απ’ έξω».
Β’ ΕΝΟΤΗΤΑ:
Το πρώτο ρήμα της ενότητας αυτής (εχρήστη), όπως είναι γραμμένο, με ήτα στην παραλήγουσα, προβληματίζει τον αναγνώστη, επειδή «δεν βγάζει κανένα νόημα», αν θεωρηθεί ότι ανήκει σε κάποιο από τα αρχαία ελληνικά ρήματα που έχουν στο θέμα τους ήτα: ( χρήομαι, -ώμαι = μεταχειρίζομαι. Χρήω – ω = δανείζω ή δίνω χρησμό), ενώ, αν γραφτεί με γιώτα, μας βοηθάει να καταλάβουμε πως εργαζόταν τότε ο ζωγράφος: Πρώτα «έχριε», (σουβάτιζε) τον τοίχο που θα ζωγράφιζε, και έπειτα, όσο το επίχρισμα ήταν ακόμη νωπό, ζωγράφιζε ό,τι είχε προγραμματίσει, ώστε τα χρώματα του να απορροφηθούν και να μείνουν ανεξίτηλα.
(Χρίω = αλείφω, μυρώνω. Παθητικός αόριστος
Εχρίσθη. Παράγωγα: χρίστης, χρίσις, χρίσμα, χριστός (Χριστός) κ.α.
Σύμφωνα λοιπόν με τις πληροφορίες που μας δίνει ο ζωγράφος Νικόλαος Λινοτοπίτης ο ναός του Αγίου Δημητρίου στα Παλατίτσια επιχρίστηκε (σουβατίστηκε εσωτερικά - εξωτερικά είναι ανεπίχριστος, και άρχισε να αγιογραφείται τον Απρίλιο, και τελείωσαν οι εργασίες επιχρίσματος και αγιογράφησης στις εφτά Μαΐου του 1570 (ζοή), μέσα δηλαδή σε ένα μόνο μήνα περίπου. Δεν είμαι ειδικός, αλλά το πλήθος των αγιογραφημένων μορφών που υπάρχουν στις τοιχογραφίες του κυρίως ναού στον οποίο ανήκει η εν λόγω επιγραφή, με κάνει να πιστεύω ότι πρόκειται για θαύμα… Ο ζωγράφος Νικόλαος από το Λινοτόπι της Καστοριάς πρέπει λοιπόν να συγκαταλέγεται όχι μόνο ανάμεσα στους πολύ καλούς ζωγράφους του 16ου αιώνα αλλά και στους πιο γρήγορους.
Το χέρι του είχε φτερά.
Τυχερά τα Παλατίτσια που κληρονόμησαν το έργο του ζωγράφου Νικόλαου Λινοτοπίτη
Λίγα λόγια για τις αγιογραφίες του ναού στο επόμενο σημείωμα.
φωτο: Η κόγχη του ναού του Αγίου Δημητρίου Παλατιτσιών
