Άρθρο του δρα Θεολογίας Αναστάσιου Ομ. Πολυχρονιάδη στη Μακεδονία της Κυριακής
Λίγους μήνες μετά την απονομή του Νόμπελ Λογοτεχνίας στον Γιώργο Σεφέρη (10 Δεκεμβρίου 1963) το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης θέλησε να τιμήσει τον ποιητή. Στις 16 Απριλίου 1964 η Φιλοσοφική Σχολή τον ανακήρυξε επίτιμο διδάκτορά της.
Το θέμα που ανέπτυξε κατά την τελετή, στην αίθουσα τελετών του παλαιού κτιρίου, ήταν: “Η γλώσσα στην ποίησή μας”. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας ο Ι. Θ. Κακριδής τον παρουσίασε στους φοιτητές.
Να σημειωθεί ότι ο Σεφέρης υπήρξε ο 25ος επίτιμος διδάκτορας της Σχολής και ο 3ος κατά σειρά Έλληνας από την ημερομηνία ίδρυσής της, το 1925. Ο ίδιος τίτλος απονεμήθηκε στον Πεντζίκη έπειτα από 24 χρόνια, στις 19 Οκτωβρίου 1988.
Ο Ρ. Μπήτον στην ογκώδη βιογραφία που συνέταξε για τον Σεφέρη σημειώνει ότι η επίσκεψή του στη Θεσσαλονίκη έγινε αιτία συνάντησης, ή μάλλον ανανέωσης της γνωριμίας του, “με έναν από τους πιο διακεκριμένους λογοτέχνες της, τον πεζογράφο και ποιητή Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη”.
Προς επίρρωση των λεγομένων του, την επόμενη μέρα, Παρασκευή του Ακαθίστου Ύμνου, 17 Απριλίου 1964, οι δύο άνδρες, μαζί με τον φιλόλογο και μετέπειτα καθηγητή της Φιλοσοφικής Γ. Π. Σαββίδη, πραγματοποίησαν εκδρομή στη Νάουσα και στη Βέροια.
Για να ενισχύσουμε την άποψη της αυθημερόν επίσκεψής τους στη Νάουσα και στη Βέροια*, λαμβάνουμε επιπλέον υπόψη μας το γεγονός της διαστολής του χρόνου, όπως φανερώνεται στο βιβλίο “Οδυσσέας” του ιρλανδού λογοτέχνη Τζέιμς Τζόις (1882-1941), που επέδρασε στη γραφή του Πεντζίκη. Το βιβλίο αναφέρεται στην “ιστορία μιας ημέρας (16 Ιουνίου 1904) στη ζωή ενός κοινού ανθρώπου (κ. Μπλουμ) και μιας πολιτείας (Δουβλίνο)”1. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι μια επίσκεψη σε έναν τόπο, αν διαρκούσε δύο ή τρεις μέρες, θα σχολιαζόταν από τον Πεντζίκη εκτενέστερα. Συνεπώς, η συνάντηση στη Βέροια δεν μπορεί να έγινε σε διαφορετική ημερομηνία από εκείνη της Νάουσας.
ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟΥΣ ΝΑΟΥΣ
Το σημαντικό γεγονός της εκδρομής είναι η επίσκεψή τους στις εκκλησίες της Βέροιας, την οποία περιγράφει ο θεσσαλονικιός λογοτέχνης και φαρμακοποιός, πάλιν και πολλάκις. Όπως σημειώνει, στη μεν πρώτη, των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττας, είδαν έναν ορνιθώνα στον αύλειο χώρο, πίσω από το ιερό, ενώ στην άλλη, την Παναγία Βαγγελίστρα, με τις μαυρισμένες από την κάπνα τοιχογραφίες, βρήκαν φυλαγμένα εντός της άχρηστα ξύλα, κρεμμύδια, λεμόνια κτλ.
Εξομολογούμενος ο Πεντζίκης το γεγονός στον ποιητή και συγγραφέα Θανάση Γεωργιάδη επισημαίνει: “Ο Σεφέρης δυσανασχέτησε”. Είπε “σας παρακαλώ...”. Έκανε “ότι ζαλίστηκε, ότι έχασε το χρώμα του και τα λοιπά. Πάμε να πάρουμε ένα αναψυκτικό; πρότεινε. Πήγαμε “στην Ελιά, το κέντρο, και πήραμε αναψυκτικό”.
Διαβάζοντας για την αντίδραση του ποιητή έρχεται στο νου μας ο λόγος της αδελφής του, Ιωάννας Τσάτσου, για τα έτη 1924-1925, όταν ο Σεφέρης βρισκόταν στο Παρίσι και εκείνη υποστηρίζει ότι αποτέλεσαν “το θεμέλιο όλης της υφής του”. Ο ίδιος ο Πεντζίκης σημειώνει για τον Σεφέρη ότι “δεν έχει μυστικιστικό υπόβαθρο” και έτσι “επανέρχεται όλο στα ίδια, με τις πάγιες, ευρωπαϊκού τύπου, ιδέες του”, χωρίς τη γνώση της φθαρτότητας, που μεταμορφώνεται με την Ευχαριστία σε Σώμα και Αίμα Χριστού. Οπότε, προφανώς, η ταραχή του στη Βέροια οφειλόταν στη σύγκριση που έκανε μεταξύ των ναών του δυτικού κόσμου και στην κατάσταση βυζαντινών εκκλησιών της πόλης.
Η ΟΛΙΓΗ ΑΝΤΟΧΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
Στις “Σημειώσεις Εκατό Ημερών” ο θεσσαλονικιός συγγραφέας σημειώνει: “Ο ποιητής που επισκέφθηκε τα πέριξ εκκλησάκια, άλλα με στέγη τρύπια, άλλα γεμάτα με καυσόξυλα αποθηκευμένα, δεν ήξερε πού να σταθεί ώστε να μπορέσει να διακρίνει τα τυχόν διασωζόμενα τμήματα τοιχογραφιών, βρωμισμένα από την κάπνα και τη σκόνη, στον χώρο που βρίσκεται πέραν του αισθητικού και του ωραίου. Έξω από την κόγχη του ιερού, όπου η γραφική ένθεση των πλίνθων σχηματίζει τα αρχικά της φράσης Ιησούς Χριστός νικά, υπονοουμένης της παλλαϊκώς γνωστής συνέχειας κι όλα τα κακά σκορπά, βλέποντας εγκατεστημένο ένα κουμάσι με όρνιθες, ένιωσε να τον συντρίβει η φθορά και βιαστικά απομακρύνθηκε”.
Στην τελευταία χρονολογικά συνέντευξη του Πεντζίκη, που αναφέρεται στην αντίδραση του Σεφέρη και κατέγραψε ο Κώστας Κουρούδης, σημειώνεται: “Να σας πω την ιστορία με τον Σεφέρη”, λέει. “Ήρθε και τον ξενάγησα στα μνημεία της Βέροιας, τα οποία εκτιμώ πάρα πολύ, βέβαια δεν πήγαμε πέρα από τον Αλιάκμονα, παρά μόνο μέσα στην πόλη. Τον πήγα στην Παναγία τη Βλαχέρνα, μια εκκλησία όπου οι τοιχογραφίες σώζονταν μαυρισμένες και μερικές ξεχώριζαν μ’ έναν περίγυρο από ασβέστη. Αυτή χρησίμευε ως αποθήκη άχρηστης ξυλείας, μέχρι που είδαμε και ένα σπασμένο καθίκι, δοχείο νυκτός. Ήταν μέσα στη συνοικία της Μουταλάσκης, στην οποία κατοικούσαν πρόσφυγες εκ της Καππαδοκίας. Έπειτα είδαμε σ’ ένα ιερό οι κάτοικοι του τουρκοσυνοικισμού να επωφελούνται βάζοντας ένα συρματόπλεγμα, που το στήριζαν σε ξύλα, για να κλείνουν μέσα τις όρνιθες. Αυτές οι αντιθέσεις τον στεναχώρησαν και μου λέει: Δεν αισθάνομαι πάρα πολύ καλά, πάμε να πιούμε ένα αναψυκτικό. Αυτή είναι η ολίγη αντοχή των ανθρώπων του κόσμου. Αμέσως παραπονιούνται, δεν μπορούν να στενοχωρηθούν, άμα βρουν κάτι που δεν ταιριάζει με την ηθική τους αντίληψη. Πάλη ανθρώπινη, καταλάβατε!”.
Με αυτή την προοπτική, κατανοούμε τη διαφορά της αντίληψης Σεφέρη - Πεντζίκη. Όχι με διάθεση κριτικής, αλλά μαθητείας.
1. Γαβριήλ Νικολάου Πεντζίκης, “Σχόλια”, στο βιβλίο Ν. Γ. Πεντζίκης, “Προς Εκκλησιασμόν”, εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα 32007, σ. 245-246.
* Σημειώνουμε ότι την επίσκεψη των τριών ανδρών πέρα από τη Νάουσα την ίδια μέρα και στη Βέροια επισημάναμε για πρώτη φορά στις 20-6-2013, με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου “Εκκλησιαστική Προσωπογραφία Βεροίας”, του π. Πορφυρίου Προδρομίτου, ηγουμένου της Ιεράς Μονής Τιμίου Προδρόμου, Σκήτη Βεροίας, στο Παύλειο Πολιτιστικό Κέντρο της Ιεράς Μητροπόλεως Βεροίας και Ναούσης.
Η παρούσα πρόδρομη ανακοίνωση αποτελεί απόσπασμα από ενότητα μιας ευρύτερης μελέτης που εκπονούμε και πρόκειται να εκδοθεί με τίτλο “Με αφορμή συναντήσεις Σεφέρη - Πεντζίκη”.
