Γράφει ο Θωμάς Γαβριηλίδης
Φιλόλογος-Συγγραφέας
Ο ΘΕΟΣ ΥΠΝΟΣ
Σύμφωνα με την Αρχαία Ελληνική Μυθολογία ο Ύπνος είναι θεός, προσωποποίηση της ανάπαυλας του εγκεφάλου, κατά την οποία παρατηρείται ελάττωση ή ολοκληρωτική παύση της συνείδησης.
Σύμφωνα με τον ασύγκριτο Όμηρο, ο θεός Ύπνος ήταν βασιλιάς όλων, θεών και ανθρώπων: «άναξ πάντων τε θεών, πάντων δ’ ανθρώπων» (Ιλ. Ξ233) και δίδυμος αδελφός του Θανάτου.
Σύμφωνα με τον μεγάλο επίσης αρχαίο Έλληνα ποιητή Ησίοδο ο Ύπνος ήταν γιος της Νύχτας και αδερφός του Θανάτου, του Μόρου, της Κηρός και των Ονείρων…
Στην αρχαία τέχνη ο Ύπνος παρουσιαζόταν σαν νεαρός με γλυκιά φυσιογνωμία που χύνει από ένα κέρατο τα γλυκά όνειρα στη γη ή που κοιμάται πάνω σε μια κλίνη γύρω απ’ την οποία πετάει ένα πλήθος ονείρων. Πολλές φορές επίσης παρουσιαζόταν φτερωτός να μεταφέρει μαζί με τον φτερωτό επίσης αδερφό του Θάνατο κάποιον πεθαμένο.
Περίφημο ήταν ένα, χάλκινο, μάλλον, άγαλμα του θεού Ύπνου, έργο του Πραξιτέλη, πιθανώς, του οποίου σώζεται μαρμάρινο αντίγραφο στο Μουσείο της Μαδρίτης. Ο θεός Ύπνος παρουσιάζεται σ’ αυτό ως φτερωτός έφηβος που τρέχει ελαφρά πάνω στη γη σκορπίζοντας στους ανθρώπους την ξεκούραση από τους κόπους της μέρας και την απαλλαγή από τις βιοτικές μέριμνες σώματος και ψυχής. Αυτό φαίνεται ότι συμβολίζει το κλαδί με τους καρπούς (σπόρους) παπαρούνας (μήκωνος υπνοφόρου) που κρατάει στο ένα χέρι και το γεμάτο όνειρα κέρατο ή δοχείο με όπιο στο άλλο του χέρι.
Ο Ύπνος λατρευόταν ως θεός σε πολλές περιοχές του Ελληνισμού. Στην Ολυμπία απεικονιζόταν μαζί με τον αδερφό του, το Θάνατο, δίπλα στη μάνα τους τη Νύχτα, αυτός άσπρος ενώ ο αδερφός του μαύρος. Όπως συμπεραίνεται, τα αρχαία ανάγλυφα, όπως και τα αγάλματα, ήταν χρωματισμένα, σαν ζωγραφιές. Έγχρωμος, ως γνωστόν, ήταν και ο Παρθενώνας.
Στα μεταγενέστερα χρόνια, όπως φαίνεται από τα επιτύμβια μνημεία (στήλες, βωμοί) δεν διαφέρει ο Ύπνος από το θάνατο, ως προς τη μορφή, και τις πιο πολλές φορές το φτερωτό παιδάκι που μοιάζει και με τον Έρωτα, αλλά κρατάει μια σβησμένη δάδα αντί για τόξο και βέλη, είναι η προσωποποίηση και του Θανάτου και του Ύπνου, αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις, που το φτερωτό παιδάκι, όταν κρατάει παπαρούνες, συμβολίζει κυρίως το θεό Ύπνο, όπως στα παρακάτω παραδείγματα:
1. Η ΕΠΙΤΥΜΒΙΑ ΣΤΗΛΗ ΤΟΥ ΑΥΡΗΛΙΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΑ
«Αυρήλιος Μακεδών Πρόκλαν την θρεπτήν μνείας χάριν και τους γονείς και τον αδελφόν, ζώντες» (=Ο Αυρήλιος Μακεδόνας αφιερώνει αυτήν την επιτύμβια στήλη στην Πρόκλα, δούλα, που γεννήθηκε και ανατράφηκε στο σπίτι του, χάριν μνήμης, και στους γονείς και τον αδελφό του, οι οποίοι είναι ζωντανοί).
Η επιτύμβια στήλη του Αυρήλιου Μακεδόνα, που χρονολογείται στον 3ο μ.Χ., είναι από λευκό μάρμαρο και έχει μέσα σε βάθυσμα ανάγλυφο, στο οποίο παρουσιάζονται ένας άνδρας καθισμένος στην άκρη ανάκλιντρου, στο οποίο είναι ξαπλωμένη μια γυναίκα, και παραδίπλα μια άλλη καθιστή γυναίκα. Κάτω από το ανάκλιντρο υπάρχει η ανάγλυφη μορφή ενός μικρούλη γυμνού φτερωτού Ύπνου ο οποίος κρατάει ψηλά με το δεξί του χέρι ένα διπλό κλωνάρι παπαρούνας (μήκωνος) και με το αριστερό προς τα κάτω ένα δοχείο με όπιο.
2. Η ΕΠΙΤΥΜΒΙΑ ΣΤΗΛΗ ΓΕΝΕΙΟΦΟΡΟΥ
ΑΝΔΡΑ ΚΑΙ ΥΠΝΟΥ
Η επιτύμβια στήλη του γενειοφόρου άνδρα με τον Ύπνο δεν σώζεται ακέραια, της λείπει το αριστερό τμήμα, (όπως τη βλέπουμε αναρτημένη στην δυτική πλευρά του Τοίχου της Μνήμης του Α.Μ.Β.), όπου θα συνεχιζόταν το ανάγλυφό της, και το κάτω τμήμα, όπου θα υπήρχε κάποια επιγραφή. Ανήκει στον 2ο αι. μ.Χ.
Ο Ύπνος παρουσιάζεται να κρατάει κλαδί με καρπούς παπαρούνας (μήκωνος) με το δεξιό χέρι ενώ με ο αριστερό κέρατο με όνειρα.
3. Η ΕΠΙΤΥΜΒΙΑ ΣΤΗΛΗ ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ
«Φίλιππος τη ιδία (;) αδελφή μνείας χάριν»
Η επιτύμβια στήλη που αφιέρωσε ο Φίλιππος στην αδερφή του είναι από λευκό μάρμαρο και έχει ένα γδάρσιμο από κάποιο σκαπτικό μάλλον όργανο στη μέση της δεύτερης λέξης, γι’ αυτό και δεν είναι σίγουρη η ανάγνωσή της.
Μέσα σε παραλληλόγραμμο βάθυσμα φέρει ανάγλυφο με δύο όρθιες μορφές, δεξιά, και μία γυναίκα καθιστή σε πολυθρόνα, αριστερά, ενώ στη μέση δύο μικρές γυμνές φτερωτές μορφές, από τις οποίες η πρώτη, που είναι κοντά στη δεύτερη όρθια μορφή και φαίνεται σαν να τη χειραγωγεί, πρέπει να είναι ο θεός Θάνατος, ενώ η δεύτερη, στην οποία ο φτερωτός θεός φαίνεται ότι κοιμάται έχοντας τα χέρια του σαν μαξιλάρι πάνω στα γόνατα της καθισμένης γυναικείας μορφής, πρέπει να είναι ο θεός Ύπνος.
Η επιτύμβια στήλη του Φιλίππου με τους δύο φτερωτούς θεούς και τις τρεις μορφές θνητών πρέπει να έγινε από χέρια κάποιου καλλιτέχνη όπως δείχνει η όλη σύνθεση, αλλά ο πανδαμάτωρ χρόνος έχει λειάνει πολύ τις ανάγλυφες μορφές της και έχει αφαιρέσει μεγάλο μέρος από το αρχικό της κάλλος.
Ο φτερωτός θεός, Θάνατος ή Ύπνος, υπάρχει και σε κάμποσες άλλες επιτύμβιες στήλες και βωμούς του Α.Μ.Β., αλλά λόγω οικονομίας χώρου δεν συμπεριλήφθηκαν στα σημειώματά μου.
ΜΙΑ ΑΡΧΑΙΑ ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΣΤΟ ΘΕΟ ΥΠΝΟ
Ένα υπέροχο δείγμα της λατρείας των αρχαίων Ελλήνων προς το θεό Ύπνο είναι μια προσευχή προς αυτόν που απαγγέλλει ο Χορός των γερόντων στην τραγωδία του Αθηναίου τραγικού ποιητή Σοφοκλή «Φιλοκτήτης» παρακαλώντας τον να γιατρέψει τον ήρωα από τους πόνους του τραύματος που του προκάλεσε δάγκωμα οχιάς στη Λήμνο.
ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΓΙΑΝΝΗ ΓΡΥΠΑΡΗ
Ύπνε, που κάνεις και ξεχνούν
Ύπνε, και πόνους και καημούς
πάρε απαλόπνοος να μας ερθείς
χαρά και παρηγόρια της ζωής
και κάμε να βαστά
αυτό το φέγγος το ιλαρό
που τώρα έχει στην όψη του απλωθεί.
Έλα, Ύπνε βασιλιά,
έλα γιατρός του να γενείς!
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
Ύπνε, οδύνας αδαής, Ύπνε δ’ αλγέων
ευαές ημίν έλθοις, ευαίων ευαίων, ώναξ,
όμμασι δ’ αντίσχοις τανδ’ αίγλαν ατέταται
τανύν, ίθι ίθοι μοι παιών.
ΜΕΡΙΚΕΣ ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Η μήκων (γεν. της μήκωνος) είναι ένα ετήσιο φυτό που εκκρίνει λευκό ή γαλακτώδη οπό (το όπιον).
Το γένος των μηκωνοειδών έχει πολλά είδη φυόμενα σ’ όλη τη γη. Το πιο αξιόλογο από τα είδη είναι το ονομαζόμενο «μήκων η ροιάς η υπνοφόρος» (λατιν. Papaver rhoeas somniferum), κοινώς παπαπούρα ή αφιόνι ή ύπνος.
Χάρη στην υπνοφόρα ιδιότητά της η μήκων έγινε το άνθος-σύμβολο του θεού Ύπνου.
Η μήκων (δωρικά μάκων) στο ναουσαίικο ιδίωμα λέγεται μάκος, ενώ το νεαρό φυτό της, που γίνεται σαλάτα, όπως τα ραδίκια, λέγεται μάτσιουτσιου, από το υποκοριστικό μακίσκος.
2. Το θηλυκό ουσιαστικό «η θρεπτή» προερχόμενο από το ρηματικό επίθετος θρεπτός, η, ον, δηλώνει τη δούλα που γεννήθηκε και ανατράφηκε στο σπίτι του κυρίου της, που ήταν δηλαδή «οικογενής» και θεωρούνταν σαν μέλος της οικογένειας του κυρίου της, σαν «ψυχοκόρη».
Βιβλιογραφία: Μ.Ε.Ε. ΠΥΡΣΟΣ
Φωτογραφία: Επιτύμβια στήλη Αυρήλιου Μακεδόνα Α.Μ.Β.
