Γράφει ο Θωμάς Γαβριηλίδης
Φιλόλογος-Συγγραφέας
Ο ανθρωπομορφισμός του Θανάτου ως θεού είχε γίνει στην Αρχαία Ελλάδα ήδη από τα χρόνια του Ομήρου, αλλά πρώτος ο ποιητής Ησίοδος στο έργο του Θεογονία έγραψε ότι ο Θάνατος και ο δίδυμος αδελφός του ο Ύπνος ήταν παιδιά της Νύκτας (Ησιόδου Θεογονία, στιχ. 212-214).
«Νυξ δ’ έτεκεν στυγερόν Μόρον και κήρα
μέλαιναν και Θάνατον, τέκε δ’ Ύπνον, έττικτε
δε και φύλον Ονείρων, -ού τινι κοιμηθείσα
θεά τέκε Νυξ ερεβεννή…
(Ησιόδου Θεογονία, στιχ. 762-766)
«Των έτερος (ο Ύπνος) γαίαντε και ευρέα
νώτα θαλάσσης ήσυχος ανατρέφεται και
μείλιχος ανθρώποισι, του δε (Θανάτου)
σιδηρέη μεν κραδίη, χάλκεον δε οι ήτορ
νηλεές στήθεσιν, έχει δε ον πρώτα λάβησιν
ανθρώπων, εχθρός δε και αθανάτοισι θεοίσιν».
ΑΠΟΔΟΣΗ
Με λίγα λόγια ο Ησίοδος μας λέει ότι η Νύχτα χωρίς να κοιμηθεί με κανέναν γέννησε τον Μόρο (η πεπρωμένη ανάγκη του θανάτου), την Κήρα (μια από τις μορφές του θανάτου), τον Θάνατο, τον Ύπνο και τα Όνειρα.
Ο Ύπνος τριγυρίζει στη στεριά και στη θάλασσα ήσυχος και γλυκός για τους ανθρώπους, ενώ ο Θάνατος έχει σιδερένια καρδιά και χάλκινη και ασυγκίνητη ψυχή και όποιον αρπάξει τον κρατάει για πάντα. Τον Θάνατο τον μισούν ακόμη και οι αθάνατοι θεοί.
ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΑΛΛΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΟ ΘΑΝΑΤΟ
Με το πέρασμα των χρόνων και χάρη στους ποιητές η αντίληψη για το Θάνατο άλλαξε σημαντικά. Για τον μεγάλο τραγικό ποιητή, τον Σοφοκλή, ο Θάνατος είναι γιος της Γαίας και του Ταρτάρου. Είναι «αιένυπνος», κοιμίζει δηλαδή κάποιον στον αιώνιο ύπνο και συχνά είναι και ευεργετικός, αφού γλιτώνει τους ανθρώπους από τα βάσανα.
Ο Ευριπίδης, ο άλλος κορυφαίος Αθηναίος δραματουργός, θεωρεί το Θάνατο βασιλιά των νεκρών και τον βλέπει να έχει μαύρα φτερά και μαυροντυμένο.
Για τους Ορφικούς (οπαδούς του Ορφέα) ο Θάνατος είναι αδελφός του Ύπνου και της Λήθης. Όποιον αγκαλιάζει ο Θάνατος τον βυθίζει στον αιώνιο ύπνο και τον κάνει να ξεχνάει τα πάντα και τους πάντες.
Σε νεκρικά κτερίσματα που συνόδευαν τους νεκρούς μέσα στους τάφους, όπως π.χ. είναι οι λήκυθοι, αλλά και σε επιτύμβιες στήλες υπάρχουν συχνά παραστάσεις ανάγλυφες νέου (νηπίου, έφηβου ή άνδρα) γυμνού και φτερωτού, που ή κοιμάται ήσυχα ή είναι ξύπνιος και κρατάει μια αναμμένη ή αναποδογυρισμένη σβησμένη δάδα. Άλλοι τον λένε Θάνατο και άλλοι Ύπνο ενώ σε άλλους μοιάζει και με τον Έρωτα…
1. Η ΕΠΙΤΥΜΒΙΑ ΣΤΗΛΗ ΤΗΣ ΑΔΕΑΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΟΥ
Η επιτύμβια στήλη της Αδέας Κασσάνδρου βρέθηκε το 1962 έξω από έναν διθάλαμο λοξευτό τάφο στο οικόπεδο Ι. Ελευθεριάδου στην περιοχή Έξω Παναγιά (Υπαπαντή του Χριστού) στην οδό Ανεμώνης. Είναι ναόσχημη από λευκό μάρμαρο και φέρει ανάγλυφη παράσταση σε βάθυσμα. Είναι μία από τις ωραιότερες επιτύμβιες στήλες του Αρχ.Μ.Β.
Η νεκρή «άωρος παρθένος, σύμφωνα με το επίγραμμα, που είναι χαραγμένο στην επιτύμβια στήλη της, παριστάνεται όρθια με θολία (καπέλο) στο κεφάλι της και στο χέρι της ηλακάτη (ρόκα) και άτρακτο (αδράχτι), ενώ δίπλα της μια δούλη που κρατάει σκιάδιο (αλεξήλιο). Παραδίπλα πάνω σε βάθρο παριστάνεται ο θεός Ερμής και Ερμαϊκή Στήλη, ενώ μπροστά στα πόδια του θεού Ερμή παριστάνεται μια παιδική μορφή, ένα μικρό παιδάκι ντυμένο σαν κοριτσάκι που κρατάει με το δεξί του χεράκι μία σβησμένη δάδα στραμμένη προς τη γη. Λέγεται ότι τα παιδάκι αυτό είναι ο θεός Θάνατος. Έτσι θα τον έβλεπαν τον 3ο π.χ. αιώνα, στον οποίο ανήκει η επιτύμβια στήλη της Αδέας, της Μακεδονοπούλας, της οποίας το όνομα στην αττική διάλεκτο θα είχε τη μορφή «Ηδεία» (Αδέα = Ηδεία = Γλυκιά).
Στο επίγραμμα της επιτύμβιας στήλης της Αδέας Κασσάνδρου έχω αφιερώσει ένα σημείωμα στο ΛΑΟ της 19 Μαρτίου 1996, πριν από 28 χρόνια…
Η στήλη της Αδέας εκτίθεται στο εσωτερικό του Α.Μ.Β.
2. Η ΕΠΙΤΥΜΒΙΑ ΣΤΗΛΗ ΤΟΥ ΛΥΣΙΜΑΧΟΥ
Η επιτύμβια στήλη του Λυσιμάχου του γιου του Σωσιπάτρου είναι αναρτημένη στην ανατολική πλευρά του μεταλλικού Τοίχου της Μνήμης του Α.Μ.Β. και ανήκει στον 2ο αι. π.Χ., είναι δηλαδή κατά έναν αιώνα νεότερη της επιτύμβιας στήλης της Αδέας Κασσάνδρου, αλλά και σ’ αυτήν ο ανάγλυφος Θάνατος μοιάζει με μικρό κοριτσάκι χωρίς φτερά, που φορά μακρύ επανωφόρι (ιμάτιο).
Στις δύο επιτύμβιες στήλες του Α.Μ.Β. που προαναφέρθηκαν ως ανήκουσες στον 3ο και 2ο προχριστιανικούς αιώνες, ο Θάνατος παρουσιάζεται ως παιδάκι ντυμένο χωρίς φτερά, ενώ στις επ. στήλες των μεταχριστιανικών αιώνων είναι γυμνός και φτερωτός. Χαρακτηριστικό του γνώρισμα είναι η δάδα αναμμένη ή σβησμένη.
3. Η ΕΠΙΤΥΜΒΙΑ ΣΤΗΛΗ ΤΟΥ ΦΟΡΤΟΥΝΑΤΟΥ
«Ευοδία Φορτουνάτω τω τέκνω μνήμης χάριν»
Η επιτύμβια στήλη του Φορτουνάτου, η αφιερωμένη σ’ αυτόν από τη μητέρα του Ευοδία, βρέθηκα κατά το σκάψιμο θεμελίων στο οικόπεδο Μ. Μπαντή, στην περιοχή «Κάτω Πράσινος Κήπος». Είναι από λευκό μάρμαρο και έχει μέσα σε παραλληλόγραμμο βάθυσμα ανάγλυφη παράσταση Θανάτου. Χρονολογείται στα μέσα του 2ου μ.Χ. αιώνα.
Ο θεός Θάνατος στην επιτύμβια στήλη του Φορτουνάτου παριστάνεται ως νεαρός γυμνός άντρας με μεγάλα φτερά που κρατάει με το δεξί του χέρι αναμμένη δάδα στραμμένη προς τα κάτω, ενώ με το αριστερό του χέρι κρατάει στοργικά πάνω στο στέρνο του ένα πουλί, περιστέρι μάλλον. Είναι ο ομορφότερος, προφανώς, θεός Θάνατος του Αρχαιολογικού Μουσείου της Βέροιας, απόδειξη ότι υπάρχει και ωραίος θάνατος…
Fortunatus (λέξη λατινική) = τυχερός, ευτυχισμένος…
4. Η ΕΠΙΤΥΜΒΙΑ ΣΤΗΛΗ ΤΟΥ ΕΛΕΝΟΥ
«Ελένω τω υιώ μνήμης χάριν Έλενος»
Άφησα τελευταία στο σημερινό μου σημείωμα την λευκομαρμάρινη επιτύμβια στήλη του Έλενου, την αφιερωμένη από τον συνονόματο πατέρα του Έλενο, επειδή, όπως αναγράφεται στην ενημερωτική πινακίδα που τη συνοδεύει στον Τοίχο της Μνήμης του Α.Μ.Β., στον οποίο είναι αναρτημένη, σ’ αυτήν ο ανάγλυφος φτερωτός θεός είναι μαζί και θάνατος και έρωτας.
Η επιτύμβια στήλη του Έλενου είναι πολύ κακοπαθημένη αλλά και πολύ ενδιαφέρουσα, επειδή φέρει πολλές μορφές σε τρία επίπεδα: Επάνω στο τύμπανο της στήλης βρίσκεται ένας Θρακιώτης ιππέας. Στη δεύτερη σειρά δύο προτομές ζευγαριού και στην Τρίτη σειρά προτομές δύο νέων και ανάμεσά τους όρθιος, πάνω σε βάθρο σαν άγαλμα, ένας νεαρούλης γυμνός φτερωτός θεός Έρωτας – Θάνατος με το δεξί χέρι στην καρδιά του και το αριστερό χαλαρό να κρατάει κάτι σα στεφάνι. Χρονολογείται στον 2ο ή 3ο μ.Χ. αιώνα. Έρωτας-Ύπνος-Θάνατος, η ζωή των ανθρώπων.
Βιβλιογραφία: Λ. Γουναροπούλου – Μ.Β. Χατζοπούλου
Επιγραφές Κάτω Μακεδονίας τεύχος Α΄ Επιγραφές Βεροίας. Υπουργείο Πολιτισμού – Εθν. Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 1998.
Φωτογραφία: Η επιτύμβια στήλη του Φορτουνάτου, Τοίχος Μνήμης Αρ. Μουσείου Βεροίας
