Γράφει ο Θωμάς Γαβριηλίδης
Φιλόλογος -Συγγραφέας
Με τα επιτύμβια μνημεία του Αρχαιολογικού Μουσείου της Βέροιας είχα ασχοληθεί και στο παρελθόν. Στη δεκαετία του 1990 δημοσιεύτηκαν στον ημαθιώτικο Τύπο (εφημερίδες: ΛΑΟΣ, ΒΕΡΟΙΑ – περιοδικά: Νιάουστα, Ημαθίη Ερατεινή, Πολιτικά Δρώμενα) μεταφράσεις μου όλων σχεδόν των επιγραμμάτων των χαραγμένων σε επιτύμβιους βωμούς και επιτύμβιες στήλες, αφιερώματα σε καλλιτέχνες, μουσικούς, ηθοποιούς και σε μονομάχους, Βεροιαίους αλλά και ξένους, από τις διάφορες περιοχές της απέραντης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τότε που η Βέροια ήταν έδρα του Κοινού των Μακεδόνων και οργανώνονταν σ’ αυτήν διάφοροι αγώνες, αθλητικοί, καλλιτεχνικοί, μονομαχίες και θηριομαχίες.
Το ενδιαφέρον μου για τα επιτύμβια μνημεία της Βέροιας είχε αρχίσει παλιότερα βέβαια, στα τέλη της δεκαετίας του 1960.
Καρπός των πρώτων σχετικών ενασχολήσεών μου υπήρξε και το ποίημά μου το τιτλφορούμενο «Τα Μάρμαρα», που παρουσιάζεται στη συνέχεια ως προερχόμενο από την πρώτη δημοσιευμένη το 1974 ποιητική μου συλλογή «ΠΑΤΡΙΔΕΣ ΤΗΣ ΚΑΡΔΙΑΣ», πριν από 50 χρόνια.
ΤΑ ΜΑΡΜΑΡΑ
1. Ποιος το ‘πε πως τα μάρμαρα γι’ αγάπη δε μιλούνε;
2. Στη Βέροια να ‘ρθει γρήγορα να δει την Παραμόνα
3. ο Έσπερος μ’ ανέσπερη το πώς θρηνεί λατρεία
4. στην επιτύμβια στήλη του, τ’ αγαπημένο ταίρι
5. που τ’ άρπαξεν ο Χάροντας με το τραχύ του χέρι…
6. Και κει, παρέκει, σιωπηλή, λουσμένη μες στη θλίψη
7. να δει την Ιόλη, του Ερμά συντρόφισσαν πιστή,
8. το λεβεντόκαρδο κορμί τ’ αντρού της πώς τηράει
9. που ηρωικά πολέμησε και για τη Βέροια πάει…
10. Ποιος το ‘πε πως τα μάρμαρα γι’ αγάπη δε μιλούνε;
11. Στη Βέροια να ‘ρθει γρήγορα να δει στα επιτύμβια
12. πώς γλυκοζευγαρώθηκε το φως με το σκοτάδι
13. και μεταξένιο ο χωρισμός πώς έγινε μαγνάδι.
Έπειτα από την προ ολίγων ετών νέα διαρρύθμιση μέσα στον υπαίθριο χώρο του Α.Μ.Β. και οι δύο επιτύμβιοι βωμοί, της Παραμόνας και του Ερμά, απ’ τους οποίους εμπνέεται το ποίημα, βρίσκονται μπροστά στο κτίριο του Α.Μ.Β. σε περίοπτη θέση και είναι προικισμένοι με ανάγλυφες παραστάσεις, όχι όμως όπως τις βλέπει ο ποιητής.
Οι αφιερωτές των επιτύμβιων βωμών, του Ερμά, η μάνα και η σύζυγός του, και της Παραμόνας, ο σύζυγός της, με συγκίνησαν ιδιαίτερα επειδή έβαλαν στα μνημεία των αγαπημένων τους νεκρών και τις δικές τους τις μορφές, ενώ ήταν ακόμη ζωντανοί, γιατί δεν άντεχαν να τους αφήσουν μονάχους στην τελευταία τους κατοικία.
ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΕΠΙΤΥΜΒΙΟΥ ΒΩΜΟΥ ΕΡΜΑ
«Λυκόφρονος Φαύστα ζώσα Ερμάν του ιδιον υιόν ήρωα».
«Ιόλη Ερμά γυνή εαυτήν ζώσα».
ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΕΠΙΤΥΜΒΙΟΥ ΒΩΜΟΥ ΠΑΡΑΜΟΝΑΣ
«Έσπερος Παραμόνας της ιδίας γυναικός μνείας χάριν και αυτόν ζώντα».
Ο ΤΟΙΧΟΣ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ
Είναι αρκετός καιρός που επισκέπτομαι συχνά τον μεταλλικό τοίχο της μνήμης που έχει στηθεί στον υπαίθριο χώρο του Α.Μ.Β. παράλληλα με τη Λεωφόρο Ανοίξεως. Ο τοίχος αυτός θα προτιμούσα να ήταν υπόγειος ώστε να μην κρύβει από τους περαστικούς την ως θείο δώρο θέα του μακεδονικού μας κάμπου, που απλώνεται ως τη Θεσσαλονίκη. Επειδή όμως και στην περίπτωση αυτή ισχύει το αρχαίο ρητό «ουδέν κακόν αμιγές αγαθού», πρέπει να πω ότι τώρα χαίρομαι, όταν βλέπω κάποιους περαστικούς να σταματούν και να περιεργάζονται τις αρχαίες μαρμάρινες επιτύμβιες στήλες, που είναι αναρτημένες στη δυτική του όψη, και αρκετούς να μπαίνουν για να δουν και κείνες που είναι αναρτημένες στην ανατολική όψη του, αλλά και για να μπορέσουν να διαβάσουν τις ενημερωτικές πινακίδες τους, αφού, δυστυχώς, δεν είναι ακόμη διαθέσιμο ένα σχετικό βιβλιαράκι.
Με ιδιαίτερη συγκίνηση κάποια μέρα είδα μια κυρία να χαϊδεύει στοργικά την ανάγλυφη μορφή κάποιου «κεκοιμημένου», αν και ταυτόχρονα σκέφτηκα ότι, αν την έβλεπε κάποιος φύλακας εκείνη τη στιγμή, θα της έλεγε ότι έκανε κάτι που δεν επιτρέπεται. Βλέπουμε τα εκτιθέμενα, αλλά δεν τα αγγίζουμε για να αποφεύγεται η ρύπανση και η φθορά. Τα μνημεία δεν ανήκουν μόνο στη δική μας γενιά αλλά και στις αμέτρητες γενιές που θα μας διαδεχτούν, εφόσον, όπως λέει και ο αθάνατος Όμηρος, οι γενιές των ανθρώπων μοιάζουν με τις γενιές των φύλλων των δέντρων…
ΟΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ ΤΩΝ ΕΠΙΤΥΜΒΙΩΝ ΣΤΗΛΩΝ ΤΟΥ ΤΟΙΧΟΥ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ
Στον Τοίχο της Μνήμης του Α.Μ.Β. υπάρχουν αναρτημένες επιτύμβιες στήλες που ανήκουν σε οχτώ διαδοχικούς αιώνες. Οι αρχαιότερες ανήκουν στον τέταρτο προχριστιανικό αιώνα και οι νεότερες στον τέταρτο αιώνα μετά Χριστόν. Παρόντες με εκπροσώπους τους, πρέπει να σημειωθεί, είναι όλοι οι ενδιάμεσοι αιώνες. Οι Βεροιαίοι δεν εγκατέλειψαν ποτέ την πατρίδα τους.
ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΣΤΙΣ ΕΠΙΤΥΜΒΙΕΣ ΣΤΗΛΕΣ
Παρατηρώντας τις επιτύμβιες στήλες του μεταλλικού Τοίχου της Μνήμης στο Α.Μ.Β. βλέπουμε με την πρώτη ματιά ότι δεν είναι όλες της ίδιας ποιότητας, όσον αφορά στην τέχνη των ανάγλυφων μορφών τους, κάτι που είναι εύλογο, επειδή δεν πρόκειται για έργα ούτε της ίδιας εποχής, ούτε, φυσικά, του ίδιου τεχνίτη, και ούτε ανήκουν, όπως συμπεραίνεται, σε ανθρώπους της ίδιας κοινωνικής τάξης και των ίδιων οικονομικών δυνατοτήτων. Και είναι γνωστό σε όλους ότι στην αγορά ισχύει, με κάποιες εξαιρέσεις βέβαια, ο κανόνας, σύμφωνα με τον οποίο ό,τι δίνεις, παίρνεις.
Αλλά, σχετικά με τα αφιερώματα, όπως είναι και οι επιτύμβιες στήλες, μπορούμε να πούμε ότι μετράει ιδιαίτερα και η καλή πρόθεση των αφιερωτών και η τόλμη τους να ξεπερνούν «τα εσκαμμένα», κάτι που δε γίνεται πολύ συχνά, γι’ αυτό εξάλλου και αποκτά ιδιαίτερη σημασία.
Οι περισσότεροι αφιερωτές αρκούνται στα τυπικά, τα εντελώς απαραίτητα: π.χ. ο τάδε στην τάδε Μνείας ή Μνήμης χάριν.
Στη συνέχεια παρουσιάζω δύο επιγραφές του 3ου αι μ.Χ., η πρώτη, η τυπική, των μέσων του αιώνα αυτού και η δεύτερη, η εκφραστικότερη (και τολμηρή), των αρχών του ίδιου αιώνα:
α. «Ειλαρία Αμμιανώ τω ιδίω ανδρί μνείας χάριν»
β. «Καλημερία τω ιδίω συμβίω Πίστω τω γλυκυτάτω εκ των εκείνου μνείας χάριν»
Στις περισσότερες αρχαίες επιγραφές χρησιμοποιείται η κεφαλαιογράμματη γραφή και οι λέξεις δεν ξεχωρίζονται η μία από την άλλη.
Στις επιγραφές των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, επειδή είχε αλλοιωθεί η προφορά μερικών φωνηέντων και διφθόγγων και είχε εκλείψει η διαφορά στην προφορά μεταξύ των άλλων και του ει από ι, παρουσιάζονται αρκετά ορθογραφικά λάθη, όπως π.χ. Ειλαρία (με ει) αντί Ιλαρία (ιλαρός) με ι.
Η Ιλαρία αρκείται στα τυπικά, ενώ η Καλημερία δεν διστάζει να φανερώσει τη μεγάλη της αγάπη για τον γλυκύτατο σύντροφο της ζωής της, ο οποίος πέρα από τα άλλα χαρίσματά του, της άφησε και ένα κομπόδεμα για να μην δυσκολευτεί στα έξοδα της κηδείας του.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
Στα επιτύμβια μνημεία οι νεκροί αποκαλούνται συνήθως ήρωες, οι άνδρες, ηρώισσες, οι γυναίκες, επειδή στη ζωή του ο κάθε άνθρωπος αναγκάζεται να δίνει διάφορες μάχες για να επιβιώσει, να ασκήσει ένα επάγγελμα, να υπερασπιστεί την αξιοπρέπειά του κ.λπ. ξέροντας ότι ο θάνατος είναι αναπόφευκτος.
Μ’ αυτό το σκεπτικό όλοι οι άνθρωποι, άνδρες και γυναίκες, νέοι και γέροι που παλεύουν για να ζήσουν, έστω κι αν τελικά νικιούνται από το θάνατο, είναι οπωσδήποτε ήρωες.
φωτογραφία: Επιτύμβιοι βωμοί του Α.Μ. Βεροίας. Μπροστά ο επιτύμβιος βωμός που αφιέρωσαν στον Ερμά η μητέρα του Φαύστα και η γυναίκα του Ιόλη (120-140 μ.Χ.)
