Γράφει ο
Θωμάς
Γαβριηλίδης
Α΄ ΛΕΥΚΟΥ
ΠΑΤΕΡΑ ΜΑΥΡΟΣ ΓΙΟΣ
1. Λευκού πατέρα μαύρος γιος είμαι,
πουλί χωρίς φτερά.
2. Πετώ μέχρι τα σύννεφα ψηλά
στον ουρανό.
3. Άμα βρεθώ κατάντικρα στις κόρες
προξενώ
4. δάκρυα που δεν τρέχουνε
από κάποια συμφορά,
5. κι αμέσως μόλις γεννηθώ σκορπιέμαι στον αέρα.
(-Ποιος είμαι;).
ΠΑΤΡΟΣ ΛΕΥΚΟΙΟ ΜΕΛΑΝ ΤΕΚΟΣ…
(Ε.Α. XIV, 5)
1. Ειμί πατρός λευκοίο μέλαν τέκος, άπτερος όρνις,
2. άχρι και ουρανίων ιπτάμενος νεφέων,
3. κούραις δ’ αντομένησιν απενθέα δάκρυα τίκτω,
4. ευθύ δε γεννηθείς λύομαι εις αέρα.
Β΄ ΑΠΟ ΞΑΝΘΗ, ΑΝ ΜΕ ΚΟΜΜΑΤΙΑΣΕΙΣ,
ΓΙΝΟΜΑΙ ΑΣΠΡΗ
1. Εγώ ήμουν μια ξανθή πιο πριν, μ’ αφού έγινα κομμάτια
2. γίνομαι άσπρη, κάτασπρη, πιο άσπρη κι απ’ το χιόνι.
3. Λουτρό ή σε γλυκό νερό ή σε γεμάτο ψάρια
4. χαρά μου, και για το χορό, όταν θα ‘ρθη η ώρα
5. πρώτη εγώ σηκώνομαι απ’ τους συνδαιτυμόνες.
ΞΑΝΘΗ ΚΟΠΕΙΣΑ ΓΙΝΟΜΑΙ ΛΕΥΚΟΤΕΡΗ
ΧΙΟΝΟΣ (Ε.Α. XIV, 26)
1. Ξανθή μεν τις εγών ήμην πάρος, αλλά κοπείσα
2. γίνομαι αργεινής λευκοτέρη χιόνος.
3. χαίρω δε γλυκερώ τε και ιχθυόεντι λοετρώ,
4. πρώτη δαιτυμόνων ες χορόν ερχομένη.
(-Τι είμαι;).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ
1. Το δέκατο τέταρτο βιβλίο της Ελληνικής Ανθολογίας περιέχει προβλήματα αριθμητικά, αινίγματα και χρησμούς που έχουν μορφή επιγραμμάτων, συνολικά εκατόν πενήντα.
Από τα επιγράμματα του 14 βιβλίου της Ε.Α. τα περισσότερα καταγράφονται ως αδέσποτα, εκτός από το 1 το οποίο αποδίδεται με ερωτηματικό σε κάποιον Σωκράτη. Από τα 97, 98, 99, που αποδίδονται στο Βακίδα, από το 101, που αποδίδεται στον Κλεόβουλο το Ρόδιο και από το 147, που αποδίδεται στον Όμηρο.
Πολλοί σχολιαστές αποδίδουν τα αδέσποτα επιγράμματα του 14 βιβλίου της Ε.Α. στον Μητρόδωρο, έναν λόγιο «Γραμματικό» της εποχής του Μ. Κωνσταντίνου ή του Ιουστινιανού (4ος-6ος αι.), αλλά υπάρχουν και εκείνοι που υποστηρίζουν ότι ο Μητρόδωρος είναι ο συλλέκτης αυτών των επιγραμμάτων και όχι ο συνθέτης τους.
2. Η λέξη αίνιγμα παράγεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα αινίσσομαι ή αινίττομαι, το οποίο σημαίνει υπονοώ, μιλώ με δυσνόητα λόγια, με υπαινιγμούς.
Το αίνιγμα είναι ένα πρόβλημα που σκόπιμα διατυπώνεται με ασάφεια ώστε να καλύπτει την πραγματικότητα κάτω από ένα πέπλο μυστηρίου. Συγγενεύει με το μύθο, την αλληγορία και τον συμβολισμό. Η προσπάθεια για τη λύση του αινίγματος, η εύρεση της απάντησης στο ερώτημα που τίθεται συνήθως ποιος ή ποια ή τι είμαι, τι σημαίνω κ.λπ., διασκεδάζει και συγχρόνως ακονίζει το μυαλό μικρών και μεγάλων.
Ο δημιουργός ενός αινιγματικού επιγράμματος χρησιμοποιεί συνήθως διάφορα σχήματα λόγου για να κάνει το περιεχόμενό του όσο γίνεται πιο δυσνόητο και παραπλανητικό. Από τα σχήματα λόγου που υπάρχουν στα αινίγματα μερικά από τα πιο συνηθισμένα είναι τα εξής: Η διπλή σημασία μιας λέξης (π.χ. κόρη=κόρη ματιών αλλά και κορίτσι). Η μετωνυμία (π.χ. πυρ αντί Ήφαιστος και το αντίθετο). Η συνεκδοχή (π.χ. Ελέφαντας αντί ελεφάντινο). Η παρομοίωση, η μεταφορά κ.λπ.
Α΄ Ο ΜΑΥΡΟΣ ΓΙΟΣ
Στο πρώτο αίνιγμα – επίγραμμα του σημερινού σημειώματος το αινιγματικό υποκείμενο αυτοσυστήνεται λέγοντας ότι είναι μαύρος γιος ενός λευκού πατέρα, δε μοιάζει δηλαδή καθόλου με τον γεννήτορά του, κάτι που αμέσως, ως ανθρώπους, μας βάζει σε σκέψεις διάφορες, τις οποίες όμως, πριν προλάβουν να καταλήξουν σε κάποιο συμπέρασμα, τις αλλάζει κατεύθυνση με την παρομοίωση που ακολουθεί και τον παρουσιάζει σαν ένα πουλί χωρίς φτερά, που καταφέρνει να πετάει ως τα σύννεφα, ψηλά στον ουρανό. Δεν είναι επομένως άνθρωπος. Αν όμως δεν είναι άνθρωπος, πώς μπορεί να προκαλεί δάκρυα στις κόρες που συναντά στο δρόμο του; Και γιατί αυτές (οι κόρες) δακρύζουν, αφού δεν συτρέχει κανένας λόγος που να προκαλεί πένθος; Μήπως δε γίνεται λόγος για κόρες (κορίτσια) κάποιων ανθρώπων αλλά για κόρες απλά και μόνο ματιών; Το τελευταίο γνώρισμα του αινιγματικού κειμένου, ότι, μόλις γεννιέται, διαλύεται στον αέρα, είναι το κλειδί της λύσης του αινίγματος. Δεν πρόκειται για άνθρωπο, ούτε για κάποιο άλλο ον με σάρκα και οστά, επειδή αυτά δεν διαλύονται με ένα φύσημα του αέρα…
Το αίνιγμα αυτό, κατά ένα θαυμαστό τρόπο, μου θύμισε τον περίφημο ομηρικό Οδυσσέα, ο οποίος, λαχταρώντας την Ιθάκη του, ευχόταν να δει καπνό να ανεβαίνει από τα νοικοκυριά της γης του και ας πέθαινε! «αυτάρ Οδυσσεύς, ιέμενος και καπνόν αποθρώσκοντα νοήσαι ης γαίης, θανέειν ιμείρεται».
Αθάνατη ελληνική γλώσσα! Η λέξη καπνός προφέρεται και σήμερα (21ος αι. μ.Χ.) όπως ακριβώς προφερόταν και στην εποχή του Ομήρου (8ος αι. π.Χ.).
Β΄ Η ΞΑΝΘΗ ΠΟΥ ΓΙΝΕΤΑΙ ΑΣΠΡΗ
Στο δεύτερο αίνιγμα – επίγραμμα το θηλυκού γένους αινιγματικό υποκείμενο λέει ότι, ενώ προηγουμένως ήταν ξανθή, έπειτα, όταν κόπηκε και έγινε κομμάτια, έγινε πιο άσπρη και από το χιόνι. Λέει επίσης ότι της αρέσει να λούζεται είτε με γλυκό νερό (σε ποτάμια) είτε με αρμυρό γεμάτο ψάρια (στη θάλασσα) και για να φανερώσει λίγο περισσότερο την ταυτότητά της προσθέτει ότι συνηθίζει να παραβρίσκεται σε συμπόσια ως συνδαιτυμόνας και είναι η πρώτη από τους συνδαιτυμόνες που σηκώνεται από το τραπέζι για να χορέψει.
Για έναν αρχαίο Έλληνα που συνήθιζε να συμμετέχει ως συνδαιτυμόνας (ομοτράπεζος) σε συμπόσια, η τελευταία φράση αποτελούσε το κλειδί της λύσης του αινίγματος αυτού, γιατί ήξερε ότι το πρώτο, που χρειαζόταν ένας συνδαιτυμόνας, ήταν μια λινή πετσέτα για να σκουπίσει τα χέρια του μετά από το απαραίτητο πλύσιμό τους (ένα χειρόμακτρον).
Ήξερε επίσης ο αρχαίος Έλληνας και προπάντων οι γυναίκες, αλλά και στα νεότερα χρόνια, όταν η καλλιέργεια του λιναριού ήταν πασίγνωστη, όπως και ο τρόπος κατασκευής και επεξεργασίας των λινών υφασμάτων, ήταν γνωστό ότι το λινό ύφασμα ήταν αρχικά συνήθως χρώματος ξανθού (κίτρινου) και έπειτα, με το απαραίτητο πλύσιμο και στέγνωμα στον ήλιο γινόταν λευκό, άσπρο σαν το χιόνι.
Η λεύκανση των λινών, αλλά και γενικά των υφασμάτων-πανιών, ως μια από τις εργασίες των γυναικών και ιδιαίτερα των ελεύθερων κοριτσιών, που ετοίμαζαν τις προίκες τους, είχε γίνει και θέμα τραγουδιών δημοτικών και έντεχνων. Με την πρώτη στροφή ενός τέτοιου τραγουδιού, το οποίο τραγουδούσε στα παιδικά μου χρόνια μια καλλίφωνη γειτόνισσά μου στη Νάουσα, θα κλείσω το σημερινό μου σημείωμα:
Ψαροπούλα καθισμένη
στην ακρογιαλιά
τα πανάκια της λευκαίνει
στα γαλανά νερά…
