-Η έρευνα των συγγραφέων για την πυρκαγιά της Βέροιας (1864)
-Εμπρησμός από πρόθεση
-Η οφειλόμενη ευγνωμοσύνη σ’ αυτούς που βοήθησαν τους πυροπαθείς
Α΄ Κατά το έτος 1864, συνέβη μια μεγάλη πυρκαγιά στη Βέροια που ο αντίκτυπός της ήταν τόσο βαθύς, ώστε γενιές ολόκληρες ζούσαν με τη συγκλονιστική ανάμνησή της και στα χείλη του λαού έγινε τραγούδι θρηνητικό που τραγουδιόταν με παραλλαγές (1).
Το παραθέτω εδώ όπως το άκουσε ο δημοσιογράφος και ιδιοκτήτης της τοπικής εφημερίδος Βέροιας «Μακεδονική Ηχώ».
Στα χίλια οχτακόσια
κι στα εξήντα δυο
Αυγούστου δέκα πέντε
μέρα Παναγιάς
κάηκε η Βέροια
κι όλα τα μαγαζιά.
Κάηκε η Βέροια
κι όλα τ' εργαστήρια
Σπίτια μι γυαλιά
Σιντούκια μι παρά
Σιντούκια πατούμενα
Φορέματα χρυσά
Σ’ όλον τον κόσμο
ήλιος ξαστεριά
Μέσα στην Καραβέργια
Αντάρα κι φωτιά
Ο λαϊκός στίχος θρήνησε, αναφερόμενος στην πυρκαγιά του 1962 αντί του ορθού 1864 για καθαρά μετρικούς λόγους «για να χωρέσει στον ιαμβικό δεκατετρασύλλαβο στίχο (2).
Η ανακρίβεια, σημειώνει ο Απόστολος Τζαφερόπουλος πιθανόν να έγινε «ποιητική αδεία», διότι πράγματι το τέσσερα δεν χωράει μετρικά στους δύο πρώτους στίχους (3).
Το τραγούδι αυτό έδωσε αφορμή στο Λώλη Σμυρλή να εξακριβώσει ιστορικά την έκταση της Πυρκαγιάς.
Κατά τη λαϊκή παράδοση η πυρκαγιά αυτή βρήκε την πόλη της Βέροιας, χωρίς κατοίκους, γιατί όλοι είχαν πάει στο μοναστήρια της Καλής Παναγιάς λόγω της γιορτής της κοιμήσεως της Θεοτόκου, που άλλοτε ήταν μεγάλο θρησκευτικό πανηγύρι για όλη την περιφέρεια της Βέροιας.
Το σχετικό δημοτικό άσμα έδωσε την αφορμή στον Λώλη Σμυρλή να ζητήσει να εξακριβώσει ιστορικά την έκταση της πυρκαγιάς, που κατά τις διηγήσεις των γερόντων φαίνεται πως κατέστρεψε ένα μεγάλο μέρος της Βέροιας.
Ερεύνησε τα παλαίτυπα των εκκλησιών (παλιά Ευαγγέλια) της Βέροιας και σε ένα από αυτά βρήκε μια «ενθύμιση» που μαρτυρούσε όχι μόνο την αλήθεια του γεγονότος αυτού, αλλά ξεκαθάριζε και τη χρονολογία.
Την έδωσε για πρώτη φορά στη δημοσιότητα όπως έχει με την ορθογραφία του (4):
«Β΄ της ημέρας
Ημέρα Παρασκευή
εις τας 8 ώρας α΄
Κατά την 1864 Αυγούστου 14
Έγηνεν μνια μεγάλης και τρομερής πυρκαϊάς εις την πόλιν Βέρροιαν, εκάησαν σπίτια υπέρ τα 100 και εργαστήρια και εμπορικά καταστήματα συμποσούμενα υπέρ τα 300.
Εκαταναλώθησαν εις το πυρο οκτώ εκκλησίαις, καθώς και η Μητρόπολις και το Ελληνικόν Σχολείον.
Εκάηκεν η Βιβλιοθήκη, θαυμαστή και ξακουστή εις τας πέριξ πόλεις της Μακεδονίας.
Και ταύτα εγράφησαν παρ’ εμού του Γρηγορίου Παπαθεοκλή εις ενθύμισιν πάντων των αναγνωστών».
Βλέπουμε στο κείμενο της ενθύμισης τον απολογισμό της φοβερής καταστροφής.
Πέρα από τα σπίτια και τα καταστήματα, κάηκαν 8 εκκλησίες, η Μητρόπολη, το ελληνικό σχολείο και η βιβλιοθήκη (ξακουστή στις γύρω πόλεις της Μακεδονίας) που σύντομα οι Βεροιώτες συγκέντρωσαν τα απαραίτητα χρήματα για την ανέγερσή του (5).
Κάηκε «πιθανότατα, το μπεζεστένι της Βέροιας καταστράφηκε με την πυρκαγιά του 1864, η οποία εξαφάνισε μεγάλο μέρος του κέντρου της πόλεως (6).
Β΄ Η Πυρκαγιά του 1864 ήταν εμπρησμός από δόλο και κατ’ εξακολούθηση
Σύμφωνα με την παράδοση των Βεροιωτών, αιτίες (7) της Πυρκαγιάς αναφέρονται:
α) Τούρκος εκδικούμενος χριστιανό μπακάλη που δεν ου έδωσε βερεσέ (με πίστωση) τρόφιμα, έβαλε φωτιά στο μπακάλικό του.
β) Μια άλλη αιτία απέδωσε την πυρκαγιά στο ότι έδιωξαν τον Δεσπότη Θεόκλητο οι προύχοντες Βεροιώτες Μαλούτας και Τσούπελης. Ο Δεσπότης καταράστηκε τη Βέροια λέγοντας: «Λίχνη και άνεμος να γίνει η Βέροια».
γ) Μία τρίτη εκδοχή. Κάποια οικογένεια ξέχασε μισοαναμμένο τζάκι και από εκεί ξαπλώθηκε η φωτιά στην πόλη.
Την πραγματική αιτία της πυρκαγιάς (1864) ήρθε να μας την προσφέρει το 1965 μια ανακάλυψη.
«Εντός υέλου (μπουκάλι) έβαλε ο Δημοσθένης Γεωργακόπουλος, ιατρός, ένα χειρόγραφο (8), σχετικό με τις πυρκαγιές στη Βέροια και το τοποθέτησε στα θεμέλια της ανεγειρόμενης τετραορόφου οικοδομής του, Παναγή Τσαλδάρη 50, Βέροια την 1η Μαΐου 1883.
Σύμφωνα με το χειρόγραφο αυτό, έκτισε λιθόκτιστο σπίτι «ίνα παύσωσι πλέον αι οικοδομαί των ξυλίνων οικιών των εξαφανιζομένων από καιρόν εις καιρόν εκ των ενεργουμένων πυρκαιών υπό των ιδίων Οθωμανών προς βλάβη των χριστιανών και αρπαγή των πραγμάτων των… και έθηκε εντός υέλου… ίνα διατηρείται εις αιώνας αιώνων και είποτε ανευρεθεί να μάθη ο ευρετής την αλήθεια για τις πυρκαγιές στη Βέροια».
Μετά την αποκάλυψη αυτή του χειρογράφου που διέσωσε ο Αντώνιος Κεμεντζές, δήμαρχος Βέροιας, δεν χωρεί πλέον καμία αμφιβολία ότι η πυρκαγιά της Βέροιας στα 1864 ήταν καθαρός προσχεδιασμένος εμπρησμός από μέρους των Τούρκων, με σκοπό την λεηλασία.
Εκφράζω την ευγνωμοσύνη στον αείμνηστο Απόστολο Τζαφερόπουλο και να είναι ελαφρύ το χώμα που τον σκεπάζει. Πρόσφερε πολλά στη Βέροια με τις εργασίες του. Δεν θα ξέραμε την αλήθεια για τις πυρκαγιές στη Βέροια.
Γ΄ Η Οφειλόμενη ευγνωμοσύνη σ’ αυτούς που βοήθησαν τους πυροπαθείς της Βέροιας
Στις 29 Απριλίου 1974, ημέρα Δευτέρα, 6η μ.μ., ανοίχθηκε από τον μακαριστό Μητροπολίτη Βέροιας Παύλο, παρουσία του γράφοντος και των Μενελάου Τρομπούκη, Ιωάννου Χοχλιούρου και Κωνσταντίνο Εμμανουηλίδη, παλιό σιδερένιο χρηματοκιβώτιο στο οποίο, εκτός των άλλων, βρέθηκε και ένας πολύ σπουδαίος Κώδικας (9).
-Περιέχει το πρόγραμμα εργασίας της Δημογεροντίας, η οποία για πρώτη φορά διορίστηκε από όλη την κοινότητα της Βέροιας.
-Ο Μητροπολίτης Βεροίας Σωφρόνιος Α΄ Χρηστίδης (1863-1869), έθεσε σε νέες βάσεις τη λειτουργία της Δημογεροντίας και συνετέλεσε πάρα πολύ στην καλή εύρυθμη λειτουργία των σχολείων της Βέροιας και της περιοχής της.
-Περιέχει τις εισπράξεις υπέρ των σχολείων από το 1963 έως το 1979 και ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την ιστορία της Βέροιας.
Για το μέγεθος και τη δεινή οικονομική θέση που βρέθηκαν πολλοί Βεροιώτες, ο τότε Μητροπολίτης Βεροίας Σωφρόνιος Α΄ Χρηστίδης συγκάλεσε τη Δημογεροντία σε συνεδρία (10) από την οποία ορίστηκε η επιτροπή επί των συνεισφορών και διαθέσεων αυτών στους αναξιοπαθούντες Βεροιώτες.
Την επιτροπή αποτελούσαν:
1. Ακρίβος Τριαντάφυλλος
2. Μερκούριος Καρατζόγλου
3. Μερκούριος Καμπίτογλου
4. Αντώνιος Τσιράκογλου
5. Δημήτριος Γεμιτζιόγλου
6. Αναστάσιος Πρωτοψάλτου
7. Μανώλης Μοσχοαντώνης και
8. Κωστής Εμμανουήλ
Έργο της Επιτροπής
1. Η καταγραφή των παθόντων από την πυρκαγιά σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με τη ζημία που έπαθαν.
2. Η καταγραφή των προσφερομένων χρημάτων ή γεννημάτων ή ο,τιδήποτε άλλο.
3. Η φροντίδα για τη συγκέντρωση καυσοξύλων και ανθράκων σε αποθήκες και
4. Η δίκαιη διανομή αυτών στους πληγέντες από την πυρκαγιά.
Ακόμη, πληροφορούμεθα από τον Κώδικα (11) αυτόν ότι ο Μητροπολίτης Σωφρόνιος Α΄, σε συνεργασία με τη Δημογεροντία, έστειλε επιστολές (τον Οκτώβριο του 1864) προς τις ομοεθνείς κοινότητες Θεσ/νίκης, Βοδενών (Εδέσσης) και Σερρών, ζητώντας τη συνδρομή των ομοδόξων αδελφών εξαιτίας της συμφοράς που προκάλεσε η πυρκαγιά (14-8-1864).
Αποτέλεσμα
Οι κοινότητες Θεσ/νίκης, Σερρών και Βοδενών (Εδέσσης) «Φιλοχρήστω διαθέσει και ευσπλαχνία φερόμεναι γενναώς και σωτηριωδώς, συνέδραμαν αποστείλασαι τα κάτωθι ποσά»:
1. Η κοινότητα Θεσ/νίκης «τη προστασία του αξιοσεβάστου ευγενούς Λόρδου Θεογένους Χάρδοκ», απέστειλε (9-4-1865) 17.009 γρόσια (πρόσφεραν 128 Θεσσαλονικείς. Μεταξύ αυτών οι: Υιοί Χάρδοκ 2120 γρ., αδελφοί Άμποτ 1000 γρ., Αλατίνη 1060 γρ., Λάζαρος Ν. Βάρδας 150 γρ., Αδελφοί Σχοινά 318 γρ., Κολόμβος 92 γρ., Αρχιμανδρίτης Δανιήλ 275 γρ., Ξενοφωτίδης 106 γρ., Ισαάκ Μοδιάνο 400 γρ., Σαούλ Μοδιάνο 400 γρ. και πολλοί άλλοι που αναφέρονται ονομαστικώς στον κώδικα (12).
2. Η κοινότητα Σαρρών (13) απέστειλε 3.500 γρ.
3. Η κοινότητα Βοδενών (Εδέσσης) (14) 1.998 γρ.
4. Από τη Σμύρνη στάλθηκαν 1.000 γρ.
Από τα χρηματικά ποσά (γρόσια) που συγκεντρώθηκαν, δόθηκαν (15)
1. Σε πτωχούς 8.053 γρ. (για ξύλα, κάρβουνα, σιτάρι και χρηματικά ποσά από την επιτροπή στην περίοδο του Πάσχα και των Χριστουγέννων.).
2. Για τη Μητρόπολη 1.562 γρ.
3. Για τη μονή Καλήπετρας 350 γρ.
4. Για το Ελληνικό Σχολείο (που κάηκε) 9.166 γρ.
Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι όλοι οι προηγούμενοι συγγραφείς δεν αναφέρονται στον Κώδικα Γ΄ πρακτικά Δημογεροντίας… γιατί ανακαλύφθηκε το 1974 και ήρθε στο φως της δημοσιότητας στις 3-12-2000, από τον γράφοντα στην τοπική εφημ. «ΛΑΟΣ».
Λίγα χρόνια αργότερα, Αντώνης Κολτσίδας, ιστορικός, αναφέρει στα αξιόλογα έργα του (16) με λεπτομέρειες στον ανωτέρω κώδικα για την πυρκαγιά του 1864.
Δεν αναφέρεται μόνο στο δημοσίευμα του Απόστολου Τζαφερόπουλου (ό.π., υποσημείωση 1, 8).
Έστω και αργά εκφράσαμε και εκφράζουμε την ευγνωμοσύνη μας στις ανωτέρω κοινότητες για την οικονομική στήριξη των Βεροιωτών προγόνων μας στις δύσκολες στιγμές που βρέθηκαν εξαιτίας της μεγάλης πυρκαγιάς του 1864 και ας είναι ένα πνευματικό μνημόσυνο στους γνωστούς και άγνωστους που πρόσφεραν τον οβολόν τους για να απαλύνουν τη δυστυχία συνανθρώπων τους.
Τα ένθετα
«Το σχετικό δημοτικό άσμα έδωσε την αφορμή στο Λώλη Σμυρλή να ζητήσει να εξακριβώσει ιστορικά την έκταση της πυρκαγιάς, που κατά τις διηγήσεις των γερόντων φαίνεται πως κατέστρεψε ένα μεγάλο μέρος της Βέροιας».
«Εκάηκαν σπίτια υπέρ τα 100 και εργαστήρια και εμπορικα καταστήματα συμποσούμενα υπέρ τα 300. Εκαταναλώθησαν εις το πυρ οκτώ εκκλησίαις, καθώς και η Μητρόπολις και το Ελληνικόν Σχολείον. Εκάηκεν η Βιβλιοθήκη, θαυμαστή και ξακουστή εις τας πέριξ πόλεις της Μακεδονίας».
«Την πραγματικη αιτία της πυρκαγιάς (1864) ήρθε να μας την προσφέρει το 1965 μια ανακάλυψη. Εντός υέλου (μπουκάλι) έβαλε ο Δημοσθένης Γεωργακόπουλος, ιατρός, ένα χειρόγραφο (8), σχετικό με τις πυρκαγιές στη Βέροια και το τοποθέτησε στα θεμέλια της ανεγειρόμενης τετραορόφου οικοδομής του, Παναγή Τσαλδάρη 50, Βέροια την 1η Μαΐου 1883».
«Η πυρκαγιά της Βέροιας στα 1864 ήταν καθαρός προσχεδιασμένος εμπρησμός από μέρους των Τούρκων, με σκοπό την λεηλασία».
Πηγές – Βοηθήματα
1. Ο Λώλης Σμυρλής το παραθέτει, όπως το άκουσε, στα «Μακεδονικά», τόμος 1 )1940), σ. 518. Διαφορετικά το παραθέτει ο Αναστάσιος Χριστοδούλου, Ιστορίας της Βέροιας, 1960, σ.108. Όμοια το διατυπώνουν η Ελένη Κουτσουγιαννοπούλου-Ψωμά στην εργασία της Λαογραφικά Βεροίας και περιοχής, με υπ’ αυξ. αριθμ. σ.σ. 32-33 και ο Απόστολος Τζαφερόπουλος στην τοπική εφημερίδα «Βέροια», αρ. φύλ. 352, σ.σ. 3-4 (11 Αυγούστου 1979).
2. Γαβριηλίδη Θωμά, Ανθολόγιο Ελληνικών δημοτικών τραγουδιών. Δημοτικά τραγούδια της Βέροιας και της Νάουσας Ημαθίας Μακεδονίας, Βέροια 2007, σ. 130.
3. Απόστολος Τζαφερόπουλος, ό.π. υπό σημείωση 1.
4. Λώλη Σμυρλή, «Μακεδονικά», π.π. υποσημείωση 1.
5. Γ.Χ. Χιονίδη, Τα σχολεία της Βέροιας κατά τα έτη 1849-1912 βάσει ανεκδότων εγγράφων. Ανάτυπο εκ του ΙΑ΄ τόμου των «Μακεδονικών», σ.σ. 13-14, του ιδίου «Ελληνικά» τ. 24 (1971).
Παύλου Δ. Πυρινού, Η Συμβολή της Μητροπόλεως Βεροίας στην Παιδεία κατά τον 19ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 21.
6. Αθανασίου Γ. Βουδούρη, Πρόεδρος της ΕΜΙΠΗ, Η Οθωμανική αγορά (μπεζεστένι) της Βέροιας, μέσα από μια απεικόνιση στο τέμενος Μενδρεσέ, Χρονικά ΕΜΙΠΗ, Ι (11), 6, 8.
7. Βλέπετε τα κείμενα των συγγραφέων για την πυρκαγιά στη Βέροια (1864) (Αν. Χριστοδούλου, Απόστ. Τζαφερόπουλου και Ελένης Κουτσουγιαννοπούλου-Ψωμά).
8. Απόστολου Τζαφερόπουλου, ΜΙΑ ΠΑΡΑΜΟΝΗ ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΥΓΟΥΣΤΟΥ.
Η Βέροια παραδίδεται στη μεγάλη πυρκαγιά. Τοπική εφημερίδα «Βέροια», Αρ. φυλ. 352, σ.σ. 3-4 (11 Αυγούστου 1979).
9. Ο «Κώδικας Γ΄, Πρακτικά Δημογεροντίας, αντιπροσωπείας και Γενικών Συνελεύσεων εν οις και συμβόλαια και διαζύγια 1863-1892.
10. Κώδικας Γ΄ Πρακτικά Δημογεροντείας… ό.π., σ. 9, Παύλου Δ. Πυρινού Βεροιώτικα Σημειώματα, Βέροια 2009, σ. 62.
11. Κώδικας Γ΄ Πρακτικά Δημογεροντείας … ό.π., σ. 13
12. Κώδικας Γ΄ Πρακτικά Δημογεροντείας… ό.π., σ.σ. 13-14
13. Κώδικας Γ΄ Πρακτικά Δημογεροντείας… ό.π., σ.σ. 31-32
14. Κώδικας Γ΄ Πρακτικά Δημογεροντείας… ό.π., σ. 31
15. Κώδικας Γ΄ Πρακτικά Δημογεροντείας… ό.π., σ. 32
16. Αντώνιος Μ. Κολτσίδας
α) Ιστορία της Βέροιας (τομ. Α+Β), σ. 582, 640, 2012
β) Ιστορία της Ι.Μ.Β.Ν. και Καμπανίας (τομ. Α+Β), σ.189, 244, 245-247, 2016.
