Του Χρήστου Μπλατσιώτη
Το Εθνικό Πένθος είναι η απόφαση που λαμβάνει το ανώτατο όργανο διοίκησης ενός κράτους (π.χ. κυβέρνηση) όταν θέλει να εκφράσει επίσημα το πένθος, τη θλίψη και τη λύπη της χώρας για κάποιο τραγικό γεγονός που προκάλεσε τον θάνατο πολλών ανθρώπων ή για το θάνατο ενός ανθρώπου που ήταν ξεχωριστά σημαντικός για τη δράση του υπέρ του έθνους ή του κράτους, των πολιτών του και γενικά του κοινωνικού συνόλου του. Συνήθως έχει ορισμένο χρόνο διάρκειας και συγκεκριμένες οδηγίες για την εφαρμογή του (κλείσιμο δημοσίων υπηρεσιών και σχολείων κλπ) κι άλλες φορές πρόκειται απλώς για μια συμβολική απόφαση που είναι στην κρίση των φορέων της κοινωνίας και των πολιτών για τον τρόπο που θα την εφαρμόσουν.
Το Εθνικό Πένθος που κηρύχθηκε για την εκατόμβη του πρόσφατου ναυαγίου ανοικτά της Πύλου σχετίζεται με τη δεύτερη περίπτωση καθώς πρόκειται για μια συμβολική απόφαση της ελληνικής Κυβέρνησης στην οποία δεν περιλαμβάνονται ούτε υποχρεωτικά μέτρα ούτε άλλες οδηγίες παρά μόνο είναι υπόθεση της κοινωνίας και των φορέων της για τον τρόπο που θα την εφαρμόσουν, όπως έκαναν – για παράδειγμα- τα περισσότερα πολιτικά κόμματα που αποφάσισαν να αναβάλουν τις προεκλογικές εκδηλώσεις τους. Η μεσίστια ανάρτηση της σημαίας στις δημόσιες υπηρεσίες είναι η πιο συνηθισμένη δράση όταν κηρυχθεί Εθνικό πένθος από μια χώρα ενώ παρόμοια εκδήλωση πένθους, όμως μικρότερης διάρκειας είναι η τήρηση ενός λεπτού σιγής σε συναθροίσεις και συγκεντρώσεις.
ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ 1847
Διαβάζοντας ρεπορτάζ που γράφτηκαν με αφορμή την κήρυξη τριήμερου Εθνικού Πένθους για τα θύματα του τραγικού ναυαγίου στην Πύλο, πολλοί είναι αυτοί που γράφουν (και αντιγράφουν) ότι «στην Ελλάδα έχει κηρυχθεί Εθνικό πένθος 16 φορές, με πρώτη το 1994 έπειτα από τον θάνατο της Μελίνας Μερκούρη». Δεν είναι σωστό.
Στην Ελλάδα, εθνικό πένθος κηρύχθηκε για πρώτη φορά το 1847 ως εκδήλωση πένθους για τον θάνατο του πρωθυπουργού Ιωάννη Κωλέττη στις 31 Αυγούστου 1847. Ήταν μια απόφαση του βασιλιά Όθωνα, ο οποίος σε ένδειξη εθνικού πένθους υπέγραψε διάταγμα «πενθημέρου πενθοφορήσεως» των στρατιωτικών και των δημοσίων υπαλλήλων της χώρας.
Αντίστοιχη απόφαση έλαβε και βασιλιάς Γεώργιος Α΄ όταν στις 2 Σεπτεμβρίου 1877 πέθανε ο Κωνσταντίνος Κανάρης, η κορυφαία μορφή του ναυτικού αγώνα κατά την Επανάσταση του ’21.
Ακολούθησαν κι άλλες παρόμοιες αποφάσεις Εθνικού Πένθους για αποδημίες πολιτικών όμως ξεχωρίζουν για τη διάρκειά τους, που ήταν τρίμηνη, οι αποφάσεις τριμήνου Εθνικού Πένθους για τους θανάτους των βασιλέων:
Γεωργίου Α’ (στις 18 Μαρτίου 1913)
Γεωργίου Β’ (την 1η Απριλίου 1947)
Παύλου (στις 6 Μαρτίου 1964)
Να σημειωθεί εδώ ότι όταν ανακοινώθηκε ο θάνατος του βασιλέως Γεωργίου Β’, την Πρωταπριλιά του 1947, ο κόσμος θεώρησε ότι ήταν ένα πρωταπριλιάτικο αστείο. Κι αυτός είναι ο λόγος που το διάταγμα για το τρίμηνο Εθνικό Πένθος υπογράφηκε την επομένη ημέρα, στις 2 Απριλίου 1947.
Το τρίμηνο πένθος περιλάμβανε κυρίως αναστολή δημοσίων εκδηλώσεων ενώ οι υπηρεσίες παρέμειναν κλειστές για λίγες μόνο ημέρες ενώ φανατικοί βασιλόφρονες πολίτες κυκλοφορούσαν με πένθος, σε όλη τη διάρκεια του τρίμηνου.
Το μικρότερης διάρκειας Εθνικό Πένθος ήταν αυτό που κηρύχθηκε για τον θάνατο του Κωνσταντίνου Δεμερτζή, πρωθυπουργού, πανεπιστημιακού δάσκαλου και ευπατρίδη πολιτικού. Απεβίωσε στις 13 Απριλίου 1936 και κηρύχθηκε Εθνικό Πένθος μόλις μιας ημέρας παρότι οι σημαίες διατηρήθηκαν μεσίστιες για ένα τριήμερο.
Στην περίοδο της μεταπολίτευσης, για να ασχοληθούμε με πιο σύγχρονες εποχές, οι θάνατοι των πρώην πρωθυπουργών συνοδεύτηκαν από τετραήμερο δημόσιο Εθνικό Πένθος. Είναι το μεγαλύτερης διάρκειας Εθνικό Πένθος της ίδιας περιόδου.
Του Ανδρέα Παπανδρέου, στις 23 Ιουνίου 1996
Του Κωνσταντίνου Καραμανλή, στις 23 Απριλίου 1998
Του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, στις 29 Μαΐου 2017
Αντίστοιχα, τετραήμερο Εθνικό Πένθος κηρύχθηκε για τους θανάτους των πρώην προέδρων της Δημοκρατίας, Κάρολου Παπούλια (στις 26 Δεκεμβρίου 2021), Χρήστου Σαρτζετάκη (στις 3 Φεβρουαρίου 2022) καθώς και για τον θάνατο του αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου (στις 28 Ιανουαρίου 2008). Στον αντίποδα, μονοήμερη Ημέρα Εθνικού Πένθους κηρύχθηκε στις 15 Νοεμβρίου 2017 για τις φονικές πλημμύρες της Δυτικής Αττικής και στις 14η Σεπτεμβρίου 2001 για τις Επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στις ΗΠΑ.
Τον Αύγουστο του 2007, έπειτα από τις πυρκαγιές που έπληξαν την χώρα, κηρύχθηκε τριήμερο εθνικό πένθος (25, 26, 27 Αυγούστου) και τον Μάρτιο του 2023, έπειτα από την μετωπική σύγκρουση δύο αμαξοστοιχιών στα Τέμπη, κηρύχθηκε τριήμερο εθνικό πένθος (1, 2 και 3 Μαρτίου 2023).
Τα παραπάνω είναι απλώς ενδεικτικά και δεν είναι οι μόνες περιπτώσεις.
ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΟ 1649
Υπάρχει όμως και η διεθνής πρακτική σε σχέση με την απόδοση εθνικών τιμών πένθους για τον θάνατο ενός προσώπου ή για μια τραγωδία. Γυρνώντας πίσω στην ιστορία θα βρούμε ότι στα χρόνια του Φερδινάνδου Γ΄ αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (1608-1657) κηρύχθηκε Εθνικό Πένθος για τον θάνατο του επικού Πορτογάλου στρατάρχη της Αυτοκρατορίας, Duarte de Bragança, στις 3 Σεπτεμβρίου του 1649. Το Εθνικό πένθος είχε διάρκεια 2 ημερών και περιλάμβανε εκδηλώσεις απόδοσης τιμών και εκδήλωσης θλίψης σε όλη την Αυτοκρατορία.
Το πρώτο μεγάλης χρονικής διάρκειας Εθνικό Πένθος σχετίζεται με τον θάνατο του βασιλιά Ιωάννη Δ΄ της Πορτογαλίας, στον οποίο οφείλεται η πορτογαλική κυριαρχία επί της Βραζιλίας. Απεβίωσε το 1656 και ο θάνατός του τιμήθηκε με διετές Εθνικό πένθος σε όλο το βασίλειο και τις κτήσεις της Πορτογαλίας. Στον αντίποδα, οι θάνατοι των προέδρων των ΗΠΑ ακολουθούνται από μονοήμερο Εθνικό Πένθος ενώ περιορισμένης διάρκειας είναι και το Εθνικό Πένθος για τον θάνατο Ευρωπαίων ηγετών, όπως ο πρόσφατος της βασίλισσας Ελισάβετ (10 ημέρες) ενώ οι αποβιώσαντες πρόεδροι της Γαλλίας συνήθως τιμώνται με μονοήμερο Εθνικό Πένθος, το ίδιο ισχύει και για του αποβιώσαντες καγκελάριους της Γερμανίας, το ίδιο συνέβη και με αποβιώσαντες βασιλείς του Βελγίου (Μπουντουέν, Λεοπόλδος ΙΙΙ).
Τέλος, η τραγωδία με την κατάρρευση του ανθρακωρυχείου στην πόλη Μαρσινέλ του Βελγίου, στις 8 Αυγούστου του 1956, που στοίχισε τη ζωή σε 262 εργάτες ανθρακωρύχους, από τους οποίους οι 6 ήταν Έλληνες, στο Βέλγιο τιμήθηκε με μονοήμερο Εθνικό Πένθος ενώ στην Ελλάδα ήταν απλώς… ημέρα Τετάρτη.
