Του Πάρη Παπακανάκη
Από όπου κι αν ξεκινήσει κανείς τη διερεύνηση της ίδρυσης της Βέροιας κι όποια περίοδο της ιστορίας της μελετήσει, αγαπητοί φίλοι, συναντά το ποτάμι της, τον Τριπόταμο!
Θυγατέρα του Βέρη, του ποτάμιου θεού και οικιστή βασιλιά της περιοχής, η Βέροια, μας δηλώνει ο γνωστός μύθος χρονολογούμενος στα ελληνιστικά χρόνια.
Σύμφωνα με τους γλωσσολόγους η κατάληξη “-ροια” είναι παράγωγο του ρήματος “ρέω” και προσδίδεται σε πόλεις που διαθέτουν πλούσια υδάτινα αποθέματα.
Οι αρχαιότερες υλικές μαρτυρίες για ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα στην περιοχή της Βέροιας που έχουν μελετηθεί (από τον αρχαιολόγο κ. Γιάννη Γραικό), βρέθηκαν στις όχθες του Τριπόταμου και τοποθετούνται χρονικά στο τέλος της Νεολιθικής Περιόδου (3η χιλιετία π.Χ.).
Είναι επομένως η πόλη μας από τις παλαιότερες πόλεις της Ευρώπης. Η συνεχής κατοίκησή της όμως επί χιλιάδες χρόνια, δυσκολεύει την αρχαιολογική έρευνα. Οπότε την ανασύνθεση της προϊστορικής κατοίκησης στην περιοχή υποβοηθούν ευρήματα από ανασκαφές περιφερειακά της πόλης (Νέα Νικομήδεια, Παλαιά Λυκογιάνη, Τρίλοφο, Σαραντόβρυσες, Σιδηροδρομικό Σταθμό κ.α.), τα οποία φτάνουν σε βάθος χρόνου ως το 7.000 π.Χ.
Η Βέροια ιδρύθηκε σ’ ένα φυσικά οχυρό ύψωμα στις βορειοανατολικές παρυφές του Βερμίου όρους και η ύπαρξη του ποταμού Τριπόταμου ήταν καταλυτικός παράγοντας στην απόφαση μόνιμης εγκατάστασης ανθρώπων. Διατρέχοντας όλο το δυτικό όριο του πλατώματος όπου οικοδομήθηκε, οι απότομες βραχώδεις όχθες του πρόσφεραν φυσική αμυντική οχύρωση. Οι πολυάριθμες πηγές που ξεπηδούν απ’ τη γη και σχηματίζουν τον ποταμό τούς εξασφάλιζαν εύκολη ύδρευση και αδιάκοπη άρδευση των χωραφιών του κάμπου στα βόρεια και ανατολικά της (τη “βοττική πεδιάδα” των αρχαίων). Η θέση της προσέφερε ακόμη πρόσβαση στον φυσικό ορεινό πλούτο του Βερμίου (θηράματα, ξυλεία, μάρμαρο, πορόλιθο).
Τα αρχαιολογικά ευρήματα μας δίνουν αρκετές πληροφορίες για τις ασχολίες των προϊστορικών κατοίκων της. Αξίνες από πράσινη πέτρα, λεπίδες από πυρόλιθο, τριπτήρες για άλεσμα σιτηρών, μεγάλα σε χωρητικότητα πήλινα δοχεία αλλά και σπόροι σιτηρών, μπιζελιού κ.α. βεβαιώνουν την ενασχόλησή τους με τη γεωργία. Μεγάλοι πέτρινοι πελέκεις (τσεκούρια) και σφήνες δείχνουν την εκμετάλλευση του άφθονου τριγύρω δασικού πλούτου.
Λίθινοι πελέκεις (πηγή: Μερούσης Ν. & Στεφάνη Λ)
Οστέινα εργαλεία (πηγή: Μερούσης Ν. & Στεφάνη Λ)
Ανάμεσα στα είδη που κατασκευάζονταν συμπεριλαμβάνονται: σουβλιά, λεπίδες και σπάτουλες για την κατεργασία δέρματος, σκεπάρνια, αιχμές ακοντίων και βελών. Επίσης σε αφθονία βρέθηκαν υπολείμματα τροφών: κόκαλα από οικόσιτα ζώα (αιγοπρόβατα, χοίροι, βοοειδή), κόκαλα από άγρια ζώα (ελάφια, ζαρκάδια, αγριόχοιροι, λαγοί), διάφορα ψαροκόκαλα, τα οποία δεν αφήνουν αμφιβολία για τις κτηνοτροφικές, κυνηγητικές και αλιευτικές δραστηριότητές τους.
Οι ανασκαφές έχουν αποκαλύψει επίσης τμήματα αδραχτιών και υφαντικά βάρη. Τα ευρήματα αυτά έρχονται να ενισχύσουν την άποψη ότι οι γυναίκες του οικισμού γνώριζαν να γνέθουν και να υφαίνουν. Οι υφάντριες θα πρέπει να χρησιμοποιούσαν ως υφαντική ύλη το μαλλί (αιγοπροβάτων) και διάφορες φυτικές ίνες.
Αγνύθες και σφοντύλια
(πηγή: Μερούσης Ν. & Στεφάνη Λ)
Επιπλέον, βρέθηκαν πολλά πήλινα σκεύη καθημερινής χρήσης, όπως: μαγειρικά, μεταφοράς πόσιμου νερού, αποθήκευσης τροφών (στερεών και υγρών), κι αρκετά μεταλλικά αντικείμενα, ενδεικτικά της ένδυσης και του στολισμού τους: πόρπες (ζώνες), βελόνες, καρφίτσες, περίαπτα (αντικείμενα που θεωρούνταν πως είχαν μαγικές προστατευτικές ιδιότητες). Αυτά τα ευρήματα σε συνδυασμό με κατάλοιπα εγκαταστάσεων κατευθύνουν στη σοβαρή πιθανότητα να συμπεριλαμβάνονται στις ασχολίες των κατοίκων και τομείς μεταποίησης των πρώτων υλών για την κάλυψη των αναγκών του πληθυσμού.
Κανθαρόσχημο αγγείο με εγχάρακτη διακόσμηση (πηγή: Μερούσης Ν. & Στεφάνη Λ)
Με το πέρασμα του χρόνου και καθώς αυξανόταν ο πληθυσμός των κατοίκων της, η Βέροια μετασχηματίσθηκε από μικρή αγροτική κοινότητα σε οργανωμένο αστικό κέντρο. Απέκτησε τα χαρακτηριστικά στοιχεία μιας ελληνικής πόλης της αρχαιότητας: κεντρική αγορά, ιερά θρησκευτικής λατρείας, μεταξύ αυτών και ασκληπιείο (θεραπευτήριο), γυμνάσιο, δημόσια λουτρά, θέατρο, ωδείο, όλα διασυνδεμένα με ένα καλά σχεδιασμένο δίκτυο δρόμων. Τα ευρήματα της αρχαιολογικής έρευνας αποκαλύπτουν ότι γνώρισε δύο περιόδους έντονης πολεοδομικής δραστηριότητας. Η πρώτη από τα τέλη του 4ου αι. και σε όλη τη διάρκεια του 3ου αι. π.Χ. (ελληνιστική περίοδος) και η δεύτερη από τον 2ο αι. ως τα μέσα του 3ου αι. μ.Χ. (ρωμαϊκή περίοδος). Επιβεβαιώνουν επιπλέον ότι τα νερά του Τριπόταμου ήταν αναπόσπαστο μέρος όλων αυτών των επιμέρους στοιχείων του πολιτισμού της.
Ευρήματα ανασκαφών στον αύλειο χώρο του Αρχαιολογικού Μουσείου Βέροιας
Η αγορά εντοπίσθηκε στην περιοχή της πλατείας του Αγίου Αντωνίου κατά μήκος κεντρικής οδικής αρτηρίας (περίπου της σημερινής οδού Βενιζέλου). Ήταν ο κεντρικός χώρος στον οποίο προσανατολίστηκαν όλα τα οικοδομήματα της υπόλοιπης πόλης και τόπος πολιτικών, διοικητικών, δικαστικών, εμπορικών, κ.α. πράξεων. Την συνέθεταν, κατά τα ιωνικά πρότυπα, αντίστοιχα για κάθε μία από τις δραστηριότητες μεγαλοπρεπή κτήρια, με μαρμαρόστρωτα δάπεδα και διαδρόμους, ψηφιδωτές διακοσμήσεις, κιονοστοιχίες, εντυπωσιακές στοές περιμετρικά! Σε περίβλεπτη κεντρική θέση είχε οικοδομηθεί το “πoλύκρηνον” (συγκρότημα υδραυλικών εγκαταστάσεων με πολλές βρύσες), το οποίο, αν και δεν έχει αποκαλυφθεί ανασκαφικά, μαρτυρείται από αρχαίες μαρμάρινες επιγραφές που έχουν διασωθεί.
Πολύκρηνο αρχαιοελληνικού τύπου
Από επιγραφές επίσης, της ελληνιστικής περιόδου, μας είναι γνωστή η λειτουργία ιερού αφιερωμένου στον θεραπευτή Ασκληπιό. Θεωρείται ως πιο πιθανή η θέση του δίπλα από την αγορά. Σε μία από τις επιγραφές, εμφανίζεται ο πρώτος “αγορανόμος της πόλης” (ελεγκτής λειτουργίας της αγοράς) να έχει κατασκευάσει με δικά του έξοδα και “εγκοιμητήριον*” .
[* Τό εγκοιμητήριον ήταν τελετουργική στοά, όπου οι ασθενείς κατακλίνονταν επάνω στο δέρμα του ζώου που είχαν θυσιάσει και κατά την έγκοίμηση, κάποιο όνειρο σταλμένο από τον θεό τους αποκάλυπτε την θεραπεία που έπρεπε να ακολουθήσουν ή και θεραπεύονταν με θαυματουργική θεϊκή παρέμβαση.]
‘Έκθεση ανασκαφικών ευρημάτων σε αίθουσα του Αρχαιολογικού Μουσείου Βέροιας
Το “ασκληπιείο” επομένως ήταν μεγάλο και σύνθετο οικοδομικό συγκρότημα, ώστε να περιλαμβάνει χώρους εξαγνισμού (με νερό) και λατρείας, τη στοά του εγκοιμητηρίου, την “εξέδρα” (συνήθως ημικυκλικό κτίσμα διακοσμημένο με κόγχες κι αγάλματα, ως αναπαυτήριο των θεραπευόμενων), λουτρά θεραπειών, ενώ αναφέρεται σε επιγραφή η ύπαρξη “πoλύκρηνου” (ξεχωριστού από της αγοράς) μεταξύ των εγκαταστάσεών του.
Αρκετά ακόμη είναι τα μαρτυρούμενα ιερά, όπως του Ηρακλή Κυναιγίδα (προστάτη των κυνηγών), του Υψίστου Διός, της Αθηνάς, του Διονύσου, της Αρτέμιδος Αγροτέρας, της Ευσχήμονος Αφροδίτης, όλα σε επιλεγμένες θέσεις περιφερειακά της πόλης, με κήπους και άλση που τα δρόσιζαν τρεχούμενα νερά, απαραίτητα επίσης και για τους τελετουργικούς εξαγνισμούς των προσκυνητών.
Το “γυμνάσιο” πιθανολογείται ότι είχε οικοδομηθεί εξωτερικά των τειχών, σε κάποια επίπεδη έκταση κατάλληλη για την πραγματοποίηση στρατιωτικών ασκήσεων. Αργότερα πήρε τη μορφή κέντρου πνευματικής, σωματικής και κοινωνικής παιδείας των νέων. Μπορούμε να το φανταστούμε ως ένα επιβλητικό σύνολο οικοδομημάτων μέσα σε ωραίο φυσικό περιβάλλον με τρεχούμενα νερά, τα οποία τροφοδοτούσαν και εγκαταστάσεις λουτρών σωματικής καθαριότητας των ασκούμενων.
Σπάνια ψηφιδωτά στον αύλειο χώρο του Ι.Ν. Αγίου Παταπίου, ο οποίος μαρτυρεί αδιάκοπη ανθρώπινη παρουσία από τον 2ο αιώνα μ.Χ. έως και τα όψιμα μεταβυζαντινά χρόνια. (Πηγή: Α. Πέτκος)
Έχουν επιβεβαιωθεί με ανασκαφές τρία ακόμη συγκροτήματα λουτρών ρωμαϊκού τύπου (θερμών), αποτελούμενα από αψιδωτές αίθουσες, ημικυκλικές δεξαμενές διακοσμημένες με περίτεχνα μωσαϊκά, σύστημα υποδαπέδιας θέρμανσης και εξωτερικές κρήνες.
Η λειτουργία όλων αυτών των λαμπρών δημοσίων συγκροτημάτων, τα οποία δείχνουν το υψηλό επίπεδο πολιτισμού της πόλης μας κατά την αρχαιότητα, ήταν (όπως διαπιστώνεται) συνυφασμένη με την αδιάλειπτη τροφοδοσία τους με νερά από το πυκνό φυσικό σύστημα πηγών που ως σήμερα δημιουργεί τον Τριπόταμο...
(Συνεχίζεται)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ
Brocas-Deflassieux L., Αρχαία Βέροια-Μελέτη τοπογραφίας, Βέροια 1999
Γουναροπούλου Λ., Χατζοπούλου Μ.Β., Επιγραφές Κάτω Μακεδονίας (μεταξύ του Βέρμιου όρους και του Αξιού ποταμού), Τεύχος Α’, Επιγραφές Βέροιας, Αθήνα 1998.
Μερούσης Ν. & Στεφάνη Λ. (1994). Προϊστορικοί οικισμοί του νομού Ημαθίας Α’. Μακεδονικά, 29(1), 339–366
Α. Πέτκος, Ανασκαφές: Άγιος Πατάπιος Βεροίας, Άγιος Ιωάννης Ελεήμων στο: «2000−2010 ΑΠΟ ΤΟ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΩΝ ΕΦΟΡΕΙΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ», 2012 σελ. 241-244
Αριστερά: Αναπαράσταση Λουτρών ρωμαϊκού τύπου. Δεξιά: Άποψη Δημόσιων λουτρών
του 4ου αι. μ.Χ. στη Βέροια (Πηγή: Α. Πέτκος)
