Έρευνα – Επιμέλεια: Μάκης Δημητράκης
Η Καθαρά (ή) Δευτέρα είναι η πρώτη ημέρα της Μεγάλης Σαρακοστής κατά την οποία ο χριστιανός «καθαίρεται» ψυχικά και διατροφικά.
Ονομάστηκε έτσι γιατί καλούμαστε να αφήσουμε στην άκρη όλες τις «αμαρτωλές» συνήθειες και κρεπάλες της καθημερινότητας συμπεριλαμβανομένων και των μη νηστήσιμων φαγητών καθορίζοντας έτσι και την ψυχή και το σώμα μας.
Η Καθαρά Δευτέρα θεωρείται ημέρα μεταβατική και «διαβατήρια». Είναι ο επίλογος της περιόδου της Αποκριάς και ταυτόχρονα ο πρόλογος της περιόδου της Σαρακοστής.
Βέβαια η νηστεία έχει αρχίσει από την Κυριακή της Αποκριάς που είναι η τελευταία ημέρα που τρώμε κρέας Άλλωστε και η ετυμολογία της λέξης Αποκριά σημαίνει σταμάτημα από το κρέας (από + κρέας) όπως και η αντίστοιχη λατινική carnavall (carne-levare) που σημαίνει αποχή, αποφυγή από το κρέας.
Αλλά και η Κυριακή πριν την Καθαρή Δευτέρα που ονομάζεται Τυρινή είναι η τελευταία ημέρα που καταναλώνουμε γαλακτοκομικά και γενικά εδέσματα σε «άσπρο» όπως μακαρονάδες, γαλατόπιτες και ριζόγαλα αλλά και αβγά καθώς έλεγαν οι παλιότεροι συντοπίτες μας «με αβγό κλείνει το στόμα και με αβγό ανοίγει το στόμα το βράδυ της Ανάστασης». Άλλωστε με αβγό συνδέεται και το έθιμο της «χάσκας, που γινόταν και στα βεροιώτικα σπίτια το βράδυ της παραμονής της Καθαρής Δευτέρας.
Η Καθαρά Δευτέρα είναι ταυτισμένη με τα Κούλουμα, τη γνωστή συνήθεια της εξόδου στις εξοχές και που συνδυάζεται με διασκέδαση, φαγοπότι, χορό και χωρατά. Ο Ν. Πολίτης – ο «πατέρας» της λαογραφίας, υποστηρίζει πως η λέξη Κούλουμα προέρχεται από το λατινικό cumulus που σημαίνει αφθονία αλλά και τέλος. Θα μπορούσαμε να πούμε πως εκφράζει το τέλος ή τον επίλογο της Αποκριάς αλλά και την αφθονία και ποικιλία των εδεσμάτων στο καθαροδευτεριάτικο τραπέζι.
Τα Κούλουμα που απαντιένται και με τις ονομασίες Κούλουμπα, Μπούκλουβα, Κούμουλα, Κούλουμες και Κουμουλάδες πιστεύεται πως στην αρχική τους μορφή ήταν αποκλειστικά αθηναϊκή γιορτή και γιορταζόταν στο χώρο γύρω από τους στύλους του Ολυμπίου Διός. Ο αθηναιογράφος Δ. Κουμπούρογλου αναφέρει ότι ο όρος Κούλουμα πρέπει να συνδυαστεί με τη λέξη κολόνα (λατ. Columun = σωρός – κορυφή που με αναγραμματισμό έγινε columus).
Το βέβαιο πάντως είναι ότι η Καθαροδευτέρα συνδέεται με πάμπολλα έθιμα σε όλη την Ελλάδα και ότι θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως η ημέρα αυτή αποτελεί προέκταση αλλά και κορύφωση της αποκριάτικης περιόδου.
Κύρια χαρακτηριστικά στοιχεία αποτελούν η αθυροστομία, τα αλληλοπειράγματα και η σάτιρα που φυσικά δεν ενοχλούν κανένα, αντίθετα μάλιστα όλοι τα επιδιώκουν «για το καλό». Οι βωμολοχίες, τα πορνόλογα και τα ερωτοπόνηρα ακούγονται με ανεκτικότητα και πιθανότατα και με μια δόση ευχαρίστησης.
Ο Δ. Λουκάτος – μεγάλος λαογράφος – γράφει πως η αισχρολογία και η πορνολογία της Αποκριάς και της Καθαράς Δευτέρας -σε παλιότερες εποχές- είχαν και την αποστολή τους, να μυηθούν δηλαδή οι νεότερες γενιές στα μυστικά της ερωτικής επαφής για το καλό της τεκνογονίας. Άλλωστε σχετικά με τα παραπάνω είναι και κάποια έθιμα-δρώμενα που ανήμερα της Καθαράς Δευτέρας πραγματοποιούνται σε αρκετά μέρη της πατρίδας μας όπως:
α) Ο Βλάχικος Γάμος που αναβιώνει στη Θήβα με προξενιό, προικοδότηση, ξύρισμα του γαμπρού και νυφοστόλισμα.
β) Του «Κουτρούλη ο Γάμος» που διοργανώνεται στη Μεθώνη της Καλαμάτας. Μία αναπαράσταση ενός πραγματικού γάμου που έγινε προ πολλών ετών και κατά τον οποίο ο Γιάννης Κουτρούλης μετά από πολύχρονη υπομονή παντρεύτηκε αυτήν που αγαπούσε και ακολούθησε παροιμιώδες γλέντι.
γ) Στον Τύρναβο γίνεται αναπαράσταση του έθιμου «μπουρανί». Μία αλάδωτη χορτόσουπα που ετοιμάζεται και σερβίρεται με τη συνοδεία «άσεμνων» τραγουδιών και τολμηρών χειρονομιών και αναπαραστάσεων με φαλλικά σύμβολα που συμβολίζουν την αναπαραγωγή και την ευτεκνία.
δ) Στην Κάρπαθο γίνεται το Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων.
Από τα καθαροδευτεριάτικα έθιμα αξίζει να αναφέρουμε ακόμη και:
-Το «γαϊτανάκι»: έθιμο που έφεραν οι πρόσφυγες από τη Μ. Ασία και που κατά μία άλλη εκδοχή έχει ιταλική ή ισπανική καταγωγή.
-Στη Χίο δραματοποιείται το έθιμο του Αγά.
-Στην Κέρκυρα έχουμε τον χορό των παπάδων.
-Στη Βόνιτσα το έθιμο του αχυρένιου Γληγοράκη.
-Στο Γαλαξίδι η Καθαρά Δευτέρα γιορτάζεται με αλληλομουτζουρώματα και αλευρώματα.
-Στη Νάουσα το δρώμενο «Μπούλες και Γενίτσαροι» χωρίς το πρόσωπο (μάσκα).
-Στη Βέροια και σε πολλά άλλα μέρη της πατρίδας μας οι γυναίκες ερμηνεύοντας την ετυμολογία της λέξης, σε παλιότερες εποχές, «καθάριζαν» με ζεστό σταχτόνερο όλα τα μαγειρικά σκεύη από τα λίπη των κρεάτων που μαγειρεύτηκαν και καταναλώθηκαν την περίοδο της Αποκριάς. Το έθιμο αυτό στον Πόρο είναι γνωστό με την ονομασία «Ξάρτυμα».
Σε παλιότερες εποχές οι Βεροιώτες για «Κούλουμα» έκαναν εξόδους κυρίως στις Σαραντόβρυσες, στη Δοβρά και γενικά σε ανοικτούς χώρους (χωρίς δέντρα) για να μπορούν να «υψώσουν» τους χαρταετούς που το «πέταγμά» τους και σήμερα ακόμη αποτελεί πανελλήνιο έθιμο. Τέτοιοι χώροι περιμετρικά της Βέροιας ήταν η Ραχιά, ο Προφήτης Ηλίας (πεδίο βολής), κάτω από την «Ελιά» και το Φράγμα του Αλιάκμονα.
Στα «υπαίθρια τραπέζια» που στηνόταν κυρίαρχη θέση είχε ο φασουλονταβάς, το τουρσί, ο χαλβάς, ο ταραμάς, οι ελιές, το ταχίνι και η ταχινόπιτα και τα φρέσκα κρεμμυδάκια. Λιγοστά ήταν τα θαλασσινά που σήμερα κυριαρχούν στο αντίστοιχο τραπέζι.
Ακόμη και το ψωμί της Καθαράς Δευτέρας, η γνωστή λαγάνα, ζυμωνόταν και ζυμώνεται νηστίσιμο όπως τα άζυμα της Παλαιάς Διαθήκης.
