Του Πάρη Παπακανάκη
Ένα πρόσφατο, αναπάντεχο συναπάντημά μου με κάποιο δημοσίευμα του συντοπίτη μας συγγραφέα και εκδότη της εφημερίδας «Μακεδονική Ηχώ» Σμυρλή Λώλη έφερε στο προσκήνιο και πάλι, αγαπητοί φίλοι, μια τοπική εκκρεμότητα που περιμένει επίλυση εδώ και… 110 χρόνια!!!
Αναφέρομαι στους κώδικες του ιεροδικείου Βέροιας της περιόδου 1602 - 1882, οι οποίοι αν και έπαψαν να βρίσκονται σε κίνδυνο φθοράς, αγνοούμενοι ή στοιβαγμένοι σε κάποιο υπόγειο, ωστόσο βρίσκονται ακόμη και σήμερα αδρανείς στο μεγαλύτερο μέρος του περιεχομένου τους για την ιστορική έρευνα (το μεταφρασμένο και προσφερόμενο για μελέτη ποσοστό τους δεν ξεπερνά το 15%)...
Τι ακριβώς όμως είναι αυτά τα χειρόγραφα οθωμανικά βιβλία και γιατί πρέπει να γίνεται τόση συζήτηση γι’ αυτά;
Ας πιάσουμε το νήμα από την άκρη του λοιπόν για να το ξετυλίξουμε:
Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας η πόλη της Βέροιας αποτελούσε το κέντρο ομώνυμου καζά και έδρα καδή. Ο καζάς ήταν η θεμελιώδης βαθμίδα της οθωμανικής επαρχιακής διοίκησης. Περιλάμβανε την άμεση περιφέρεια μιας σημαντικής πόλης, κάτι αντίστοιχο μ’ αυτό που σήμερα αποκαλούμε επαρχία. Στους εν λόγω ιεροδικαστικούς κώδικες της Βέροιας του β’ μισού του 18ου αιώνα εμφανίζονται περίπου Ι20 εξαρτη¬μένα χωριά, ενώ περιηγητές των αρχών του 19ου αιώνα ανεβάζουν αυτόν τον αριθμό στα 300.
Ο καδής ήταν ένα σύνθετο αξίωμα, το οποίο συνδύαζε δικαστικά, συμβολαιογραφικά και διοικητικά καθήκοντα. Ως δικαστής ο καδής εφάρμοζε τον ιερό νόμο των μουσουλμάνων (σαρία), λαμβάνοντας υπόψη για την εκδίκαση ενός θέματος και τον αντίστοιχο νόμο που εξέδιδαν οι σουλτάνοι (κανούν), αν βέβαια υπήρχε, όπως και το τοπικό εθιμικό δίκαιο (ερφ). Ανήκε λοιπόν στην ελίτ των νομομαθών της οθωμανικής αυτοκρατορίας (ουλεμά). Στο δικαστήριο όπου προέδρευε είχαν το δικαίωμα να προσφύγουν όλοι οι υπήκοοι ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Η συμβολαιογραφική ιδιότητά του ενδιέφερε κυρίως τον μουσουλμανικό πληθυσμό, καθώς οι μη μουσουλμάνοι προτιμούσαν τη διευθέτηση τέτοιων ζητημάτων με αντίστοιχα πρόσωπα της δικής τους θρησκευτικής κοινότητας. Ως μέλος του διοικητικού μηχανισμού καταχώριζε τις πράξεις που εξέδιδε, καθώς και όλα τα εισερχόμενα και εξερχόμενα έγγραφα, σε ειδικούς κώδικες (σιτζίλ), είχε συναρμοδιότητα μαζί με άλλους διοικητικούς αξιωματούχους (για παράδειγμα στη συλλογή των φόρων), μεταβίβαζε τις καταγγελίες των υπηκόων (ασχέτως θρησκεύματος) αρμοδίως στη «Μεγάλη Πύλη». Και το σημείο αιχμής του ενδιαφέροντος: καμία διαταγή, ακόμη και σουλτανική (φερμάνι) δεν ήταν δυνατόν να αποκτήσει κύρος και νομιμότητα, αν δεν ελάμβανε γνώση αυτής ο ιεροδίκης και αν δεν την καταχωρούσε στο βιβλίο του ιεροδικείου.
Γράφει λοιπόν ο Σμυρλής Λώλης στις 11 Οκτωβρίου 1933: «…Μόνον –παραδόξως– το αρχείον της Βέροιας δεν μετεφέρθη [εννοεί στην Κωνσταντινούπολη] ούτε και εκάη. Αλλά διεσώθη μέσα εις τα υπόγεια του παλαιού πύργου [εννοεί τον “της Βεργίνας” αποκαλούμενο]. Όταν το 1909, ότε εγένετο η ανακήρυξις του νέου τουρκικού συντάγματος Τζιούμ Χουριέτ και κατεδαφίσθη ως θα ενθυμούνται οι παλαιοί Βεροιείς υφ’ ας συνθήκας εκατεδαφίσθη [εννοεί για την ανέγερση του τουρκικού σχολείου δίπλα από το Μεντρεσέ τζαμί…], ευρέθη εντός των ερειπίων το προαναφερθέν αρχείον μέσα σ’ ένα μεγάλο και βαρύ σιδηρούν κιβώτιον. Με την ελπίδα της ανακαλύψεως θησαυρού, παρελήφθη και μετεφέρθη εις το Διοικητήριον (όπου σήμερον τα Δικαστήρια Βεροίας). Εκεί ανοίχθηκε και αντί θησαυρού ευρέθησαν ατελείωτοι αριθμοί εγγράφων. Τας παραμονάς της καταλήψεως το κιβώτιον, ως διηγούνται αυτόπται μάρτυρες, μετεφέρθη εις την Μουφτείαν. Ότε ήλθον οι Έλληνες, ο ερμηνεύς των Δικαστηρίων τότε Σωκράτης Αναγνωστίδης, ως λέγουν γνώστης της τουρκικής Φιλολογίας, επέτυχεν και τα συνέλλεξεν και άλλα μεν μετέφρασεν άλλα δε όχι…»
Από το αρχείο του Ν. Τότσιου, ο οποίος ήταν υποδιοικητής στη Βέροια το 1918, πληροφορούμαστε ότι ο ίδιος βρήκε και στη συνέχεια ανέθεσε στον Σωκράτη Αναγνωστίδη τη μετάφραση μέρους του αρχείου. Κατά τα έτη 1919-1920 μεταφράστηκαν 90 περίπου έγγραφα που αφορούσαν κυρίως τη συμμετοχή των Μακεδόνων στους αγώνες για την ανεξαρτησία. Ο Ν. Τότσιος τα έθεσε στη διάθεση του Ι. Βασδραβέλη και βγήκαν στο δημόσιο φως μέσα από το έργο του μεγάλου αυτού ιστορικού («Νιάουστα», αριθ. Τευχ. 76-77 σελ. 101).
Από τότε όμως και μέχρι το 1926 η τύχη των κωδίκων του ιεροδικείου Βέροιας αγνοείται παντελώς. Χρειάστηκε η δημοσιογραφική παρέμβαση της εφημερίδας «Νέα Αλήθεια» στις 28 Απριλίου 1926, αριθ. φύλ. 7236/ 326 για να αποκαλυφθεί κατ’ αρχή ότι: «Λόγω της σπουδαιότητός του και προς προφύλαξίν του, ο κ. Τότσιος εφρόντισε να μεταφερθή εις την Θεσσαλονίκην. » Και ακολούθως « …Η Γεν. Διοίκησις δια του υπ’ αριθμόν 3388 και υπό χρονολογίαν 16 Φεβρουαρίου 1921 εγγράφου της απέστειλε το αρχείο τούτο εις Αθήνας». Αλλά «…Τα αρχεία ταύτα πρέπει να είναι κατατεθειμένα είτε εις την Εθνικήν Βιβλιοθήκην είτε εις την Βιβλιοθήκην της Βουλής…» («Νέα Αλήθεια» 28 Απριλίου 1926, αριθ. φύλ. 7237/ 327).
Τους κώδικες ανακάλυψε μετά από αναζήτηση χρόνων ο βουλευτής Βέροιας Ιωάννης Παπαδάκης στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και ύστερα από ενέργειες του τότε Δημάρχου Αντωνίου Πρωτοψάλτη περιήλθαν στη δικαιοδοσία του νεοϊδρυθέντος (για τον σκοπό της διάσωσής τους) μονίμου τοπικού ιστορικού αρχείου της πόλης μας και αποθηκεύθηκαν στο Δημαρχείο μέσα σε κιβώτιο ασφαλείας.
Απολύτως διαφωτιστικό είναι το ακόλουθο απόσπασμα επιστολής του Αντωνίου Πρωτοψάλτη με αριθμό πρωτοκόλλου: 3912/ 5-11-1929 προς το Υπουργείο Παιδείας:
«…Τα αρχεία λοιπόν τούτα κατέληξαν εις τα Γεν. Αρχεία του Κράτους όπου τα ανεκάλυψε, κατόπιν πολυετούς ερεύνης, ο βουλευτής Βεροίας κ. Ιω. Παπαδάκης. Ο αρμόδιος υπάλληλος … εις ον απηυθύνθη έδωσε την πληροφορίαν ότι τα αρχεία ταύτα, επειδή είναι εντελώς ακατάληπτα, ευρίσκονται εις μίαν γωνίαν, ούτε δε έχουν καταχωρηθή εις τα σχετικά βιβλία…»
Κι όμως, ούτε αυτό ήταν το τέλος του πολύπαθου ταξιδιού τους…
Μεταξύ 1935-1940 έγινε κάποια νέα μεταφραστική προσπάθεια εγγράφων, κατ’ επιλογή, από τον μεταφραστή του πρωτοδικείου Βέροιας, όμως με την κήρυξη του πολέμου 1940 μεταφέρθηκαν για λόγους ασφαλείας, με πρωτοβουλία του Ι. Βασδραβέλη, στο υπόγειο του καταστήματος αδελφών Πολυζωίδη. Παρέμειναν εκεί μέχρι το 1949, οπότε το κιβώτιο με τους κώδικες επανήλθε στο Δημαρχιακό κατάστημα, ανοίχθηκε ενώπιον επιτροπής, του εισαγγελέα και του Δημάρχου, ελέγχθηκε το περιεχόμενό του, επανασφραγίσθηκε και τοποθετήθηκε στην Τράπεζα Βέροιας του Γιακώ Μισέλ Αζαριά.
Μόλις στις αρχές του 1952 συστήθηκε Εποπτική Επιτροπή του Αρχείου και διορίσθηκε με απόφαση του Υπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων ως (άμισθος) Διευθυντής του Ιστορικού Αρχείου ο Χ. Αραπίδης. Ξεκίνησε αμέσως συνεργασία για το μεταφραστικό έργο των κωδίκων με το Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, η οποία όμως διακόπηκε, λόγω του αιφνίδιου θανάτου του, τον Αύγουστο του 1959…
Πολλά ακόμη επιμέρους υπάρχουν προς αναφορά και συζήτηση, αλλά συνοπτικά για να καταλήξουμε, από τον Σεπτέμβριο του 1989, το Ιστορικό Αρχείο Βέροιας λειτουργεί φιλοξενούμενο σε χώρο ο οποίος είχε παραχωρηθεί από τον τότε Δήμαρχο κ. Α. Βλαζάκη. Επί των ημερών μας, λειτουργεί ως περιφερειακή υπηρεσία των Γ.Α.Κ. με τον τίτλο “ Γ.Α.Κ. – Αρχεία Ν. Ημαθίας ” και στεγάζεται στο Κτήριο Αναστασίου.
Τον Οκτώβριο του 2021 ένας από τους πυλώνες της τοπικής ιστορικής έρευνας και μελέτης, ο κ. Παύλος Πυρινός, πήρε την πρωτοβουλία και με ανοιχτή επιστολή του απηύθυνε γενικό κάλεσμα προς όλα τα πολιτικά πρόσωπα της Κεντρικής Διοίκησης, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, την Εκκλησία, τους φορείς πολιτισμού, τους ενδιαφερόμενους πολίτες να συμβάλουν (κατά την αναλογούσα δύναμη) στο δύσκολο έργο της μετάφρασής τους.
Αν απλώς αρχίσαμε να υποψιαζόμαστε τη σημαντικότητα αυτής της πνευματικής αποστολής, η συνοδευτική της προσπάθειας δήλωση του Γιώργου Χιονίδη, το όνομα του οποίου είναι επίσης συνυφασμένο με την αγωνιώδη προσπάθεια καταγραφής της ιστορίας της πόλης μας, νομίζω ότι θα μας πείσει σε απόλυτο βαθμό: «Έχω γράψει πως ένας σπουδαίος λόγος που δεν παρέδωσα στο τυπογραφεία το ημιτελές χειρόγραφό μου για την Ιστορία της Βέροιας (Γ’ τόμος «Τουρκοκρατία») είναι και αυτός… …Γι’ αυτό και δημοσίευσα τμηματικά μέρη του στα «Μακεδονικά» (για τους Κοινοτικούς Κανονισμούς και για τα Σχολεία κλπ) και στα «Ελληνικά» (για τις βιβλιοθήκες). Έτσι όλα τούτα θυμίζουν την “ημιτελή Συμφωνία” του Σούμπερτ…»
Θα ολοκληρώσουμε τη σημερινή συνάντησή μας, αγαπητοί φίλοι με δυο τρία ερωτήματα:
Σε ποιο σημείο βρίσκεται σήμερα η εξέλιξη του θέματος;
Ποιοι συνέβαλαν έμπρακτα και ουσιαστικά στην όποια εξέλιξη;
Μπορούμε ως πολίτες της Βέροιας να είμαστε υπερήφανοι για τη στάση της κοινωνίας μας αυτά τα 110 χρόνια;
