Tου Γιάννη Κ. Τσιαμήτρου
Tα έθιμα αποτελούν τόσο τις κύριες εκφράσεις των μεταφυσικών και θρησκευτικών αντιλήψεων και νοοτροπιών μιας κοινότητας, όσο και βασικό συνεκτικό δεσμό του κοινωνικού ιστού, σε βαθμό που η ύπαρξη και η τέλεση κοινών εθίμων να θεωρείται από πολλούς συγγραφείς και μελετητές ως βασικό συστατικό στοιχείο της ύπαρξης και έκφρασης ενιαίας εθνικής συνείδησης και της συγκρότησης ενός έθνους. Πρέπει επίσης εδώ να σημειώσουμε ότι σε κάθε έθιμο μπορούν να διαπιστωθούν διάφορα χρονικά και πολιτισμικά στρώματα, καθώς πολλά εξ αυτών προέρχονται από τα προχριστιανικά χρόνια και έχουν ενταχθεί στα πλαίσια της χριστιανικής λαϊκής λατρείας, μέσω μιας διαδικασίας μετασχηματισμών, μεταστοιχειώσεων και προσαρμογών1 .
Έχουν γραφεί πάρα πολλά για τα έθιμα του Δωδεκαημέρου και ειδικά για τον τελευταίο κύκλο τους, τα Θεοφάνεια ή Επιφάνια ή Φώτα, όπως τα λέει ο λαός μας. Δεν θα προβούμε σε μια ανάλυση του, για λόγους συντομίας ενός σημειώματος. Άλλωστε, το θέμα (ετήσια χριστιανική γιορτή της Βάπτισης του Χριστού από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή, συχνές μεταμφιέσεις σε διάφορα μέρη ιδιαίτερα της βόρειας Ελλάδας κ.ά.) είναι γνωστό στον περισσότερο κόσμο.
Εκεί που θα σταθούμε λίγο είναι στον παράγοντα νερό και τον ρόλο του. Οι ειδικοί μας λένε ότι στην πραγματικότητα πρόκειται για υπολανθάνουσα λατρεία των νερών, αφού τη νύχτα της 5ης Ιανουαρίου πιστεύουν ότι ανοίγουν οι ουρανοί, η θάλασσα γλυκαίνει, οι άνεμοι ημερεύουν, ακόμη και τα ζώα μιλούν. Η Εκκλησία οδηγώντας σ’ αυτό το θαύμα υπογραμμίζει: «Σήμερον των υδάτων αγιάζεται η φύσις».
Τα ύδατα σε κάθε μορφή (ποταμός, βρύση, θάλασσα, ακόμα και σε μικρά δοχεία-μπραγκάτσια κλπ) έχουν θεοποιηθεί από τον άνθρωπο. Το φυσικό αυτό στοιχείο κατέχει την πρώτη θέση θεοποίησής του στην διαχρονική ανθρωπότητα. Το νερό είναι ζωντανό και αισθάνεται (κοιμάται, ξυπνά, το καλημερίζουμε, είναι αμίλητο), έχει δύναμη εξαγνισμού και καθαρμού. Από εκεί και η ιδιαίτερη σημασία της βρύσης ή του πηγαδιού προς τα οποία εκδηλώνεται ο απαραίτητος σεβασμός με την επίσκεψη της νύφης, την προμήθεια νέου αμίλητου νερού κατά την πρώτη του έτους κλπ.
Με τον αγιασμό των υδάτων στα Φώτα φεύγουν τα κακά πνεύματα, τα δαιμόνια, τα καλικαντζάρια...Με το ‘αγιασμένο’ και ‘καινούργιο’ νερό, μετά την κατάδυση του Σταυρού σε αυτό, ραντίζουν το σπίτι και τα κτήματα. ‘Αγιασμό’ κρατούν και στο εικονοστάσι του σπιτιού για τις δύσκολες ώρες2 .
Πάρα πολλά πράγματα μπορούν να ειπωθούν. Αλλά ας δούμε εν συντομία τί γινόταν παλιά την ημέρα αυτή στους ‘Περατιανούς’ (αυτούς πέρα από το ποτάμι - Αλιάκμονα), στα Ημαθιώτικα Πιέρια και ιδιαίτερα στα Ριζώματα και το Δάσκιο:
Τα Φώτα στα Ριζώματα και το Δάσκιο Ημαθίας
Την ημέρα των Φώτων στα Ριζώματα ο κόσμος πήγαινε νωρίς στην εκκλησία με τα μπαγκράτσια (μικρά χάλκινα δοχεία) με ένα μήλο μέσα και βασιλικό. Αυτό γίνονταν, γιατί δεν υπάρχει στο χωριό κανένα ποτάμι ή ρέμα. Μετά τον εκκλησιασμό έξω στην αυλή γίνονταν ο αγιασμός των υδάτων στα μπραγκάτσια, που ήταν όλα συγκεντρωμένα. Γινότανε επίσης δημοπρασία της εικόνας της Βάπτισης του Χριστού και όποιος έπαιρνε την Βάπτιση, την πλήρωνε με ένα σημαντικό ποσό. Όλες οι εικόνες της Εκκλησίας έβγαιναν έξω και όλο το χωριό περνούσε από την «Βάπτιση» και τις εικόνες και χαιρετούσε. Μετά στήνονταν χορός έξω από την Εκκλησία. Το βασικό τραγούδι ήταν:
«Σήμερα είν τα Φώτα κι Φωτισμός, σήμερα κυρά μας η Παναγιά απ τον ουρανό συγκατέβηνι με τα θυμιατήρια στα δάκτυλα κι μι του ευαγγέλιο στην αγκαλιά, κι τουν Άγιο Γιάννη παρακαλεί, δύνησι, Άγιο-Γιάννη κι Αη Πρόδρομι, να βαφτίσεις τονον Θιόμ πιδί· Δύνομαι και σώνω κι προθυμώ, σπάργανα οικονόμου κιρια να βρω, να βαφτίσω το Θιόμ πιδί».
Μετά τα παλικάρια (οι νιόγαμπροι της χρονιάς) έπαιρναν τις εικόνες με φλάμπουρα που τα λέγανε «κυργιαλέσα» (ήταν μεγάλα κοντάρια που στην κορυφή τους είχαν σταυρό με βασιλικό και χρωματιστό μαντήλι). Τάζανε επίσης γίδια και πρόβατα στη εκκλησιά. Μετά γυρνούσαν τρεις φορές την εκκλησία και φώναζαν «Κύργια λέησον, Κύργια λέησον», ενώ ταυτόχρονα χτυπούσαν οι καμπάνες. Το απόγευμα οι γυναίκες με τα μπραγκάτσια αγίαζαν τα αμπέλια και στήνονταν χορός σε ένα ειδικό ανοιχτό χώρο .
Στο Δάσκιο πήγαιναν στις βρύσες και στα εξωκλήσια του χωριού, διαγράφοντας έναν νοητό κύκλο γύρω από το χωριό για να το προστατεύει από τις αρρώστιες. Για νάναι σίγουροι γι’ αυτό κάρφωναν τρεις ξύλινους σταυρούς σε τρία δέντρα γύρω από το χωριό και σε άλλα πεντέξι δέντρα βάζανε σκάρφη στις τρύπες τους, που τις ανοίγανε με μεγάλες αρίδες (τρυπάνια). Η σκάρφη (ποώδες πολυετές φυτό με φαρμακευτικές ιδιότητες) που στην επιστημονική γλώσσα λέγεται «ελλέβορος ο μέλας», χρησιμοποιούνταν και στην αρχαιότητα για μαγγανείες και γιατροσόφια. Για αυτό ο λαός εξακολουθεί να πιστεύει πως έχει προστατευτικές ιδιότητες.
Την «βάπτιση» στο Δάσκιο την έκαναν σ’ ένα ρέμα με νερό, έξω από το χωριό, κι όταν ο παπάς έψαλλε το «Εν Ιορδάνη» όλοι οι γαμπροί χαμήλωναν τα φλάμπουρα και βουτούσαν τους σταυρούς μέσα στο αγιασμένο νερό, ενώ οι γυναίκες έσκυβαν και έπαιρναν μια χούφτα άμμο και τον έδεναν μέσα σε μαντήλια, για να τον βάλουν στις φωλιές που γεννούσαν οι κότες «για να κάνουν πολλά αυγά». Το απόγευμα οι γυναίκες με τα μπραγκάτσια αγίαζαν τα αμπέλια και στήνονταν χορός σε ένα ειδικό ανοιχτό χώρο (όχι στο μεσοχώρι). Αγίαζαν ακόμα μια χούφτα με στάρι στο μαντήλι για να τα δώσουν στα ζώα να μην αρρωστήσουν. Είχαν επίσης και μπραγκάτσια με νερό μήλα, καρύδια κυδώνια και διάφορους καρπούς για αγίασμα. Μερικοί πήγαιναν για λογαριασμό της εκκλησίας και ψημένες κότες περασμένες στη «σούγλα» που στο τέλος τις βγάζανε στη δημοπρασία κι εκείνοι που τις έπαιρναν έστηναν χορό και χόρευαν με αυτές στο χέρι τραγουδώντας το «Σήμερα είν’ τα Φώτα…».
Στην συνέχεια τραγουδούσαν:
«όσα άστρα είν’ στον ουρανό και φύλλα από τα δέντρα, τόσοι κλέφτις μαζώχτηκαν, κλέφτις κι χαραμήδες, για να πατήσ’ν τις νιεκλησιές κι τ’άγιου του βαγγέλιου, κι τ’άγιου βήμα ράγισε ‘πο μεσ’ την άγια πέτρα».
Αν κανένας αργούσε και πήγαινε τελευταίος στη εκκλησιά οι άλλοι που τον βλέπανε λέγανε μεταξύ τους :
«Ελάτε να βάλουμε από πέντε δέκα οκάδες κρασί να τον κολυμπήσουμε στ’αυλάκ(ι) κι να τον κάνουμι Φώτ(η)».
Εκείνος σαν έβλεπε ότι είχαν κακό σκοπό έταζε περισσότερο κρασί κι ύστερα γλεντούσαν με κρασί και σουγλιμάδες όλη μέρα. Με τον αγιασμό που έπαιρναν από την εκκλησιά ράντιζαν τα σπαρτά, τα μαντριά, τα δέντρα, τα μελίσσια και όλο το βιός.
1 Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, ‘ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΛΑΪΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΚΑΙ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΟΥ ΧΕΙΜΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ’, Αθήνα 2015.
2 Ακαδημία Αθηνών - Κέντρο Ελληνικής Λαογραφίας, άρθρο: ‘Οι μεταμφιέσεις του Δωδεκαημέρου’.
3 Τσιαμήτρος Κ. Ιωάννης, ‘Λαογραφία και Παράδοση Ημαθιώτικων Πιερίων’, εκδόσεις iWrite, Θεσ/νίκη 2013.
