Γράφει ο
Θωμάς Γαβριηλίδης
«ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΦΤΩΧΟΥΣ Ο ΧΡΟΝΟΣ ΕΙΝΑΙ ΘΕΟΣ»
1. Αυτήν που ήτανε πιο πριν μια πίτα για θυσία
2. και μην κοιτάξεις μέσα της και μην την προσπεράσεις
3. τώρα να πας για της δραχμής κολαντερομεζέδες.
4. Και ένα σύκο μια δραχμή τυχαίνει να πουλιέται
5. αν όμως με υπομονή κάτσεις και περιμένεις,
6. χίλια θα βρεις αργότερα με μια δραχμή να πάρεις.
7. Για τους ανθρώπους τους φτωχούς θεός ο χρόνος είναι.
ΦΙΛΟΔΗΜΟΥ Ε.Α. Χ, 103
1. Την πρότερον θυμέλην μητ’ έμβλεπε, μήτε παρέλθης,
2. νυν άπαγε δραχμής εις κολοκορδόκολα.
3. Και σύκον δραχμής εν γίνεται, ην δε αναμείνης,
4. χίλια. Τοις πτωχοίς ο χρόνος εστί θεός».
ΣΧΟΛΙΑ
1. Στην Αγγλική έκδοση της Ελληνικής Ανθολογίας, που έχω υπόψη μου, υπάρχει μπροστά από τη λέξη πρότερον το σύμβολο του σταυρού και παραπομπή που λέει ότι οι στίχοι 1 και 2 είναι απελπισία, ότι δηλαδή είναι δυσνόητοι, κάτι που αντιλαμβάνεται αμέσως όποιος επιχειρήσει να τους μεταφράσει κατά λέξη.
2. Ο γράφων το σημείωμα αυτό, χωρίς να είναι εντελώς σίγουρος για το αποτέλεσμα, αποτόλμησε μια μετάφραση παίρνοντας υπόψη του τα εξής δεδομένα: α. Η λέξη θυμέλη, με την πιο γνωστή της σημασία δηλώνει το βωμό, που υπήρχε στο κέντρο της ορχήστρας των αρχαίων θεάτρων και γενικότερα τους βωμούς, στους οποίους θυσίαζαν οι αρχαίοι Έλληνες. Αλλά η ίδια λέξη σήμαινε και μια πίτα (πλακούντα) κατασκευασμένη από χοντροαλεσμένο βρασμένο κριθάρι και λάδι, που γινόταν για να προσφερθεί στο βωμό ως θυσία. β. Όταν τελείωνε η τελετή της θυσίας εκείνοι που την έκαναν αναλαμβάνοντας όλα τα έξοδα, έφευγαν στα σπίτια τους αφήνοντας επάνω στο βωμό ό,τι είχε απομείνει από την προσφορά τους, πράγμα που γινόταν ανάρπαστο από τους πεινασμένους που παραφύλαγαν τριγύρω (αν βέβαια επρόκειτο για ψητά κρέατα) τους αποκαλούμενος βωμολόχους (βωμάς+λόχος «ενέδρα»). Την ίδια ζήτηση βέβαια δεν θα είχε και η πίτα από χοντροαλεσμένο κριθάλευρο, η οποία μπορεί και να έμενε κάποτε «περιφρονημένη» πάνω στο βωμό, οπότε οι ευσεβείς πιστοί, οι κρατούντες τις παραδόσεις, θα έπρεπε να μην την προσπερνούν ακατάδεχτοι, αλλά να τη γεύονται, και έπειτα για να απαλλαγούν από τη γεύση της να πάνε στην αγορά και να φάνε μεζεδάκια της δραχμής καμωμένα από κολάντερα, ίσως κάτι σαν το γνωστό μας κοκορέτσι. γ. Η λέξη κολοκορδόκολα, σύμφωνα με το αρχαιοελληνικό λεξικό των Liddell-Scott-Κωνσταντινίδη είναι λέξη κωμική, άγνωστης σημασίας. Ο γράφων τη μετέφρασε ως κολαντερομεζέδες, έχοντας στο νου του το κοκορέτσι, που προαναφέρθηκε, αλλά και «τα κοψίδια» που είχε γευτεί στα Άγναντα των Αθαμανικών Ορέων (Τζουμέρκων), όταν υπηρετούσε στο εκεί Γυμνάσιο-Λύκειο στα χρόνια 1965-1970.
3. Όταν κάποιος Αγναντίτης έσφαζε ένα μοσχαράκι (ένα ζωντανό) συνηθιζόταν να ψήνονται σε ψησταριά πάνω στο δρόμο τα αποκαλούμενα «κοψίδια», τα οποία πουλιούνταν με το κομμάτι στους περαστικούς αντί μιας δραχμής. Κάτι τέτοιο υπέθεσα ότι μπορεί να συνέβαινε και στις αρχαίες ελληνικές πόλεις.
ΣΥΚΑ ΤΗΣ ΔΡΑΧΜΗΣ
Όσο σκοτεινό είναι το πρώτο ελεγειακό δίστιχο του επιγράμματος του Φιλόδημου, που μας απασχολεί στο σημερινό σημείωμα, τόσο φωτεινό είναι το δεύτερο και σημαντικότερο ως προς το περιεχόμενο ελεγειακό δίστιχο. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας ότι ο δημιουργός του, ο Φιλόδημος ο Γαδαρεύς (ή Γαδαρηνός) εκτός από φιλόσοφος και ποιητής ήταν και οικονομολόγος, τότε η άποψή του ότι «ο χρόνος για τους φτωχούς είναι θεός» αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα, χωρίς μάλιστα να απαιτείται και ιδιαίτερη υποστηρικτική επιχειρηματολογία, εφόσον αρκεί να πάει και να δει κάποιος τι γίνεται και στις μέρες μας στις λαϊκές προπάντων αγορές.
Αν πάει κάποιος πρωί-πρωί στη λαϊκή αγορά θα βρει οπωσδήποτε φρέσκα προϊόντα και μάλιστα κάποια φερμένα από τους ίδιους τους παραγωγούς τους, αλλά προφανώς σε υψηλότερες τιμές από εκείνες που θα πουλιούνται, αν βέβαια δεν έχουν πουληθεί εν τω μεταξύ, την ώρα που η λαϊκή αγορά «κλείνει». Τότε πουλιούνται συχνά όσο-όσο.
Ως παράδειγμα για τη μεγάλη διαφορά στην τιμή πώλησης ο Φιλόδημος χρησιμοποιεί τα σύκα, επειδή ήταν ένας καρπός πολύ αγαπητός στους αρχαίους Έλληνες, και προπάντων στους Αθηναίους, οι οποίο με νόμο απαγόρευαν την εξαγωγή των σύκων, αλλά και πολύ ευαίσθητος, επειδή δεν αντέχει και πολύ, όταν μάλιστα είναι συσσωρευμένο πάνω σε κάποιον μπάγκο.
Προφανώς πρόκειται μάλλον για ποιητική υπερβολή, ένα σύκο μια δραχμή – χίλια σύκα μια δραχμή. Ο σκοπός του ποιητή είναι να ανοίξει τα μάτια του φτωχού για να καταλάβει την αξία της υπομονής και του ελέγχου της αγοράς, πριν αποφασίσει να δώσει τα λιγοστά του χρήματα.
ΦΙΛΟΔΗΜΟΣ Ο ΓΑΔΑΡΕΥΣ Ο ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ
Ο Φιλόδημος γεννήθηκε στα Γάδαρα της Κοίλης Συρίας το 110 π.Χ., μια πόλη με υψηλή ελληνική παιδεία. Πήγε έπειτα στην Αθήνα, όπου παρακολούθησε τη διδασκαλεία του επικούρειου φιλόσοφου και Σχολάρχη του «Κήπου», της Επικούρειας Σχολής, Ζήνωνα του Σιδώνιου. Έφυγε από την Αθήνα και πήγε στη Ρώμη, όπου έκανε υψηλές γνωριμίες, και τελικά εγκαταστάθηκε στο Ηράκλειο της ιταλικής Καμπανίας, το γνωστό και με το λατινικό του όνομα Ερκουλάνουμ (ιταλικά Ερκολάνο), όπου και ίδρυσε επικούρεια Σχολή.
Ο Φιλόδημος εκτός από επικούρειος φιλόσοφος ήταν και επιγραμματοποιός ποιητής και οικονομολόγος με πλούσιο συγγραφικό έργο. Πολλά αποσπάσματα έργων του βρέθηκαν έπειτα από ανασκαφές στη «Βίλα των Παπύρων» στο Ηράκλειο της Καμπανίας, το οποίο είχε την ίδια τύχη με την Πομπηία. Καταστράφηκε από την έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ.
Στη «Βίλα των Παπύρων» εκτός από έργα του Φιλόδημου βρέθηκαν και έργα του Επίκουρου, του ιδρυτή της Επικούρειας Σχολής των Αθηνών (341 π.Χ. – 270 π.Χ.) αλλά και άλλων συγγραφέων, Ελλήνων και Ρωμαίων, σε ανασκαφές που έγιναν στα μέσα του 18ου αιώνα (και συνεχίζουν να γίνονται μέχρι σήμερα).
Ο Φιλόδημος επηρέασε με τη διδασκαλία του και με τα γραπτά του σημαντικούς Ρωμαίους δημιουργούς, όπως π.χ. τον Βιργίλιο, τον Οράτιο και τον Λουκρήτιο. Στην Ελληνική Ανθολογία περιλαμβάνονται τριάντα επιγράμματά του.
Πέθανε στο Ηράκλειο της ιταλικής Καμπανίας το 40 ή 35 π.Χ.
Υ.Γ.: «Απόδοτε τα Καίσαρος Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ» Ιησούς Χριστός
Φίλος αγαπητός μου ανέφερε τις προάλλες ότι εντυπωσιάστηκε από ένα ορθογραφικό λάθος που είδε στη φράση «Τα του καίσαρος τω καίσαρι», που είχα χρησιμοποιήσει στο σημείωμά μου το σχετικό με τη «Βασίλισσα Βεργίνα», όπου το άρθρο της δοτικής ήταν γραμμένο με όμικρον αντί του σωστού ωμέγα (ΛΑΟΣ, 19-20 Νοεμβρίου 2022), είτε από επέμβαση του «δαίμονα του τυπογραφείου», είτε από το δαίμονα των γηρατειών, γιατί υπάρχει πράγματι και δαίμονας των γηρατειών που παιδεύει τους γέροντες κάνοντάς τους να βλέπουν άλλα με τα μάτια του σώματος και άλλα με τα μάτια της ψυχής τους, όταν αυτά επιθυμούν να συνεχίζουν να είναι ανοιχτά και άγρυπνα.
Θέλοντας να μην περάσει άκαρπα η φιλική παρατήρηση, ξαναδιάβασα την πηγή της φράσης αυτής, που δεν είναι άλλη από την Καινή Διαθήκη και ειδικότερα από την ενότητα «Ο φόρος στο Ρωμαίο αυτοκράτορα», που περιέχεται στα Ευαγγέλια των Ευαγγελιστών Ματθαίου, Μάρκου και Λουκά, όπου ο Ιησούς Χριστός απαντά σε κάποιους Φαρισαίους και Ηρωδιανούς, που τον ρώτησαν αν έπρεπε να πληρώνουν ή να μην πληρώνουν φόρο στο Ρωμαίο αυτοκράτορα (Καίσαρα), λέγοντάς τους «Απόδοτε τα Καίσαρος Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ».
Το αυθεντικό απόσπασμα λοιπόν είναι «Τα καίσαρος καίσαρι».
