Υπάρχουν στη συλλογή Ναουσαίικα τραγούδια που είναι ή μπορεί να είναι μουσική και στίχος δημιουργία ενός προσώπου. Σαν παράδειγμα θα φέρω το «Ένα Σαββάτο βράδυ ή Αλώνια». Θα το βρείτε στη σελίδα 261. Τονικός ο ρυθμός στον στίχο, στη μουσική και στους χορευτικούς πόδες δένει σε πλαίσια δακτυλικού επταμέτρου. Και επί πλέον εμπλέκεται η αλλοτροπία ή γύρισμα ή μίξη ήχων. Ποιος είναι ο συνθέτης; Πού να τον βρούμε. Πάντως, φαίνεται να ήταν άριστος γνώστης της Βυζαντινής Μουσικής.
Το σύνηθες όμως είναι η ποικίλη πλοκή. Άλλου είναι η μουσική, άλλου τα λόγια. Συνηθισμένο φαινόμενο τα δάνεια. Ακόμη δεν λείπουν και μακρινές εισβολές. Τα στοιχεία που μελετάμε κινούνται επάνω σε έναν ιστό διαδρομών που συνδέει τις Ελληνικές παροικίες, όπου και αν βρίσκονται, σε κάθε γωνιά της γης.
Η κινητικότητα των στοιχείων της λαϊκής δημιουργίας δεν μπορούσε να αφήσει ανέπαφη τη ντόπια δημιουργία. Έχουμε εισβολές βιωματικής σχέσης και εισβολές ειδησεογραφικού χαρακτήρα. Το ξενόφερτο όμως υποχρεώνεται να περάσει από τα στενά πλαίσια του αποδεκτού, την τοπική φόρμα, και παθαίνει μερική ή και μεγάλη αλλοίωση.
Παράδειγμα από το βιβλίο του Νίκου η «Ροϊδοπούλα». Σελίδα 265. Κάτω στη Ρόιδο στη Ροϊδοπούλα Τούρκους αγάπησιν μια «Ρωμνιοπούλα». Το τραγούδι περιγράφει γεγονός που συνέβη κάτω στη Ρόδο. Μεταφέρει είδηση. Και ταυτοχρόνως προβάλλει το παράδειγμα της κόρης προς μίμηση: «Μάνα μου σφάζομαι, Τούρκο δεν θέλω».
Να σημειώσουμε ότι περνάνε στη Νάουσα οι στίχοι του τραγουδιού και μάλιστα ασυνήθιστης στoν τόπο μας μετρικής δομής. Δεν περνάει όμως η μουσική του, δεν περνούν οι χορευτικοί του πόδες. Εδώ, μουσικοχορευτικά έχουμε πατινάδα και μάλιστα τετράμετρη ή διπλή, έναν καθαρό επίτριτο. Φιλτράρεται το τραγούδι και παίρνει τη μορφή ντόπιου τραγουδιού. Στα νησιά και στη μικρά Ασία η Ρόιδο είναι μπάλος.
Και είναι πολύ ενδιαφέρον, ότι ο χορός αυτός είχε σουξέ στη Νάουσα και κατάφερε να μπει και στο κεντρικό τελετουργικό δρώμενο με τις Μπούλες. Σαν πατινάδα, παρατηρεί ο Νίκος, χορεύεται από τις Μπούλες στο Δημαρχείο, αφού δοθεί η άδεια από το Δήμαρχο, μετά τον Ζαλιστό, με το μαντίλι στο χέρι. Ακολουθεί ο θούριος του Ρήγα «ως πότε παλικάρια», βιωματική σύνδεση, και οι Μπούλες βγάζουν τις πάλες.
Σχετικώς με την δημιουργία των λεγόμενων ιστορικών τραγουδιών και την προβληματική τους νομίζω ότι το τραγούδι «Μακρυνίτσα» προσφέρεται για επεξεργασία περισσότερο από κάθε άλλο.
Είναι, κατ’ αρχήν, Ναουσαίικο τραγούδι;
Είναι εισβολή;
Στη Νάουσα όλα τα θέλουμε εξ ολοκλήρου δικά μας. Έτσι το Μακρυνίτσα, που δεν υπάρχει στη Νάουσα ως όνομα ή τοπωνύμιο, έγινε Κρινίτσα και το τραγούδι επιγράφτηκε της Κρινιώς, με την προσθήκη μάλιστα, ότι η Κρινιώ ήταν η κόρη του Ζαφειράκη. Και προστέθηκαν και άλλα θεατρικά, και γράφτηκαν, όπως: Τον έναν μιλώ, αμάν, είναι νεκρός! Τον άλλο μιλώ, πω, πω, τα ίδια!
ΛΑΘΟΣ! Και επειδή ουδείς αναμάρτητος, ας μην είναι τα λόγια μου προς κακοφανισμό κανενός!
Ο Νίκος αποκαθιστά το ορθό με τη Μακρυνίτσα του στη σελίδα 263.
«Μας πάτησαν, μας χάλασαν, μας πήραν τις γυναίκις
«Μακρυνίτσα μου,
«καϋμό πόχει η καρδίτσα μου.
«Ένα μήλο, αμάν κι άλλο μήλο, αμάν,
«βράδιασε και πού θα μείνω.
Ο Νίκος μας λέει ότι πρόκειται περί της Μακρυνίτσας του Πηλίου και αναφέρει ότι της ίδιας άποψης είναι η αφεντιά μου και ο Θωμάς Γαβριηλίδης.
Τα πράγματα είναι απλά. Το τραγούδι στηρίζεται σε τραγούδι της Μακρυνίτσας, ευρύτερα γνωστό στον Θεσσαλικό κάμπο, που τραγουδιέται μέχρι σήμερα. Είναι τραγούδι της ξενιτιάς. Νοσταλγεί ο ξενιτεμένος το χωριό του, τον γενέθλιο τόπο, θυμάται τις ομορφιές του, την ξακουστή βρύση με το κρύο της νερό.
Ακούστε την αρχή της πρώτης του στροφής:
«Να πιω νερό απ’ τουν Κακουνά, από την κρύα βρύση κλπ. και το γύρισμα:
«Ένα μήλο, αμάν κι άλλο μήλο, αμάν,
«βράδιασε και που θα μείνω.
Σημειώνω ότι βρισκόμαστε στο Πήλιο, με τα ονομαστά μήλα του. Επίσης στη Μακρυνίτσα, όπου υπάρχει μέχρι και σήμερα η κρύα βρύση του Κακου-νά.
Σημειώνω, ακόμη, ότι εκεί, στο Πήλιο, στη Μακρυνίτσα, λίγο πιο κάτω, στο Τρίκκερι, βρήκαν έστησαν στρατόπεδο τα υπολείμματα των υπερασπιστών της Νάουσας μετά το χαλασμό της. Εκεί ανασυντάχθηκαν οι δυνάμεις των Ναουσαίων αγωνιστών, εκεί ο Γερο-Καρατάσος διορίζεται στρατηγός Θετταλο-Μαγνησίας, εκεί κατέφθαναν πολλοί κατατρεγμένοι Ναουσαίοι και σχεδόν κάθε μέρα το στρατόπεδο είχε αφίξεις και κλάματα. Τα πορίσματα επιτόπιας έρευνας που έκανα εκεί, στη Μακρυνίτσα, νέος κάποτε, τα έχω δημοσιεύσει στη «Φωνή της Ναούσης».
Θα παρακαλούσα να αφήσουμε λίγο τη φαντασία μας ελεύθερη για να μας φέρει στο Πήλιο. Πάσχα του 1823, είναι το επόμενο έτος του χαλασμού της Νάουσας. Άλλοι χαίρονται, ψήνουν, γλεντούν, τραγουδούν και άλλοι είναι βουτηγμένοι στην πίκρα, θυμούνται, μοιρολογούν και κλαίνε! Μας πάτησαν, μας χάλασαν… Όμοια μουσική, ίδιοι πόδες (δακτυλικοί), διαφορετικός ο ρυθμός. Κανονικού συρτού ο ένας, αργού έως πένθιμου ο άλλος.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να διαβάσω δυο κομμάτια από την παγκόσμια λογοτεχνία. Γραμμένα δυόμισι χιλιάδες χρόνια πίσω, και που τα μετέφερα με ελεύθερη απόδοση σε σύγχρονο ποιητικό λόγο. Ελπίζω να μην τα αδίκησα πολύ.
ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΨΑΛΜΟΥΣ ΤΟΥ ΔΑΒΙΔ
Η ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΣΙΩΝ - ΒΑΒΥΛΩΝΙΑ ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑ
Ψαλμός 77ος
Πάτησαν την πόλη
Εχθροί απειράριθμοι
…
Τιμημένοι νεκροί
Οι υπερασπιστές της,
Των ορνέων τροφή.
…
Βεβηλωμένα τα ιερά!
Ποτάμι το αίμα,
Πεταμένα κουφάρια
-Θηρίων βορά.
…
Γυναίκες, παιδιά
Στους δρόμους, στις πλατείες,
Κορμιά άταφα
Κυκλώνουν την πόλη
Και “ουκ ήν ο θάπτων”!
…
Το κρίμα να χουν
Όσοι το χαλασμό πρόσταξαν,
Εκείνοι που φώναζαν:
«Αφανίστε την πόλη
Ξεθεμελιώστε, οργώστε την,
Κάνετέ την χωράφι».
…
Πόλη των ονείρων μας,
Ταπεινωθήκαμε,
Γίναμε “εις όνειδος”
Χλεύη των εχθρών μας,
Των γειτόνων μας μυκτηρισμός,
Το άπαρτο κάστρο!
Πίκρα ανείπωτη…
Ψαλμός 135ος του Ιερεμία
Στον Τίγρη και τον Ευφράτη,
Στα ποτάμια της Βαβυλώνας,
Σερνάμενους μας έφτασαν,
Ανθρώπινα ράκη
«Οι αιχμαλωτίσαντες ημάς»
…
Στις κλαίουσες
Κρεμάσαμε τα όργανα
Και κλάψαμε
Στη θύμησή σου,
Πατρίδα αγαπημένη!
…
Μας προέτρεπαν
“οι απαγαγόντες ημάς”
Στα χέρια να πάρουμε όργανα…
«Παίξτε κάτι, ψάλτε έναν ύμνο, “Άσατε ημίν εκ των ωδών Σιών”»,
Μας καλούσαν οι διώκτες μας
Να ψάλλουμε…
Πώς να ψάλλουμε σε ξένη γη!
Αν σε ξεχάσω, Πατρίδα μου,
Να με ξεχάσει το δεξί μου χέρι,
Να κολλήσει η γλώσσα μου
Στο λαρύγγι μου,
“Εάν μη σου μνησθώ”.
…
Θυμήσου, Κύριε, των λεγόντων
“εκκενούτε, εκκενούτε έως των θεμελίων αυτής”.
Μακάριος, Βαβυλώνα, εκείνος που θα “ανταποδώσει το ανταπόδομά σου, ό ανταπέδωκας ημίν
Κάτω από όμοιες συνθήκες οι άνθρωποι εκφράζονται με τον ίδιο τρόπο.
Να προσθέσω κάτι για παραπέρα προβληματισμό; Ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα στη Μακρυνίτσα και στο τραγούδι «Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΛΗ»; σελίδα 28. Και ακόμη, ανάμεσα στα δυο προηγούμενα και στο τραγούδι «ΑΝΑΘΙΜΑ ΣΤΟΥΣ ΑΙΤΙΟΥΣ»; (σελίδα 31).
