Του Παύλου Δ. Πυρινού
Εισαγωγή
Πριν από λίγα χρόνια με την ευλογία του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας κ. Παντελεήμονα, μελέτησα τους κώδικες της Ιεράς Μητροπόλεως Βεροίας και της εκκλησίας του Αγίου Αντωνίου, καθώς και τους κώδικες των Γενικών Αρχείων του Κράτους Νομού Ημαθίας.
Από τη μελέτη αυτή διεπίστωσα ότι ορισμένοι κώδικες (1) αναφέρονται σε ενέργειες (με Νόμους-Διατάγματα) στη σταδιακή και πλήρη ένταξη (αφομοίωση) της Κοινοτικής Εκπαίδευσης στο Κρατικό Σύστημα.
Οι κοινοτικοί θεσμοί που λειτούργησαν στην περίοδο της τουρκοκρατίας, ήταν ιδιαίτερα ισχυροί και αποτελεσματικοί.
Το εκπαιδευτικό σύστημα των αυτοδιοίκητων ελληνικών κοινοτήτων κατά τη δεύτερη περίοδο της τουρκοκρατίας, είχε φτάσει σε υψηλό επίπεδο οργάνωσης και λειτουργίας, στο βαθμό που επέτρεπαν οι αντίξοες συνθήκες της εποχής και συνέχισε, μετά την απελευθέρωση, να «επιβιώνει» μέσα στο συγκεντρωτικό σύστημα εκπαίδευσης του Ελληνικού κράτους (2).
Το ελληνικό κράτος έδειξε μία ιδιαίτερη ευαισθησία απέναντι στην μακραίωνη κοινοτική εμπειρία και χάραξε μια σταδιακή πολιτική μετάβαση.
Η μεταβατική περίοδος που μεσολάβησε έως την οριστική ένταξη και ενσωμάτωση της Κοινοτικής Εκπαίδευσης στον Κρατικό Διοικητικό μηχανισμό είναι αρκετά μακριά, αφού οι σχετικές διαδικασίες διήρκησαν έως το 1931.
Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΤΟ ΚΡΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ
Η ένταξη της Κοινοτικής Εκπαίδευσης, όπως φαίνεται από τις επεμβάσεις του Κρατικού Συστήματος σ’ αυτήν, προκειμένου να ενσωματωθεί και να αφομοιωθεί, πέρασε από τρία στάδια.
Α΄ ΣΤΑΔΙΟ (1912-1914)
Η οργάνωση των «Νέων Χωρών», άρχισε την επόμενη μέρα της ένταξής τους στο Ελληνικό Κράτος.
Η πολιτική διοίκηση δεν προχώρησε αμέσως σε ευρείες μεταρρυθμίσεις και προσωρινά ίσχυσαν οι κείμενοι οθωμανικοί, εκκλησιαστικοί και κοινοτικοί νόμοι.
Η επέμβαση του Κράτους στην Κοινότητα είναι ήπια πια, όπως βλέπουμε στον κώδικα 20 (πρακτικά Δημογεροντίας… όπου πάνω, σ.σ. 239-240) η Κυβέρνηση ζητεί από την Κοινότητα να νοικιάσει οίκημα για γυναικείες φυλακές.
Τα σχολεία στις νέες χώρες συνέχισαν την λειτουργία τους χωρίς καμία διαφοροποίηση. Η εκκλησία και η Κοινότητα με τη σχολική εφορεία διατήρησαν την ευθύνη για τη χρηματοδότηση, τη λειτουργία και την εποπτεία των εκπαιδευτικών καταστημάτων.
Β΄ ΣΤΑΔΙΟ (1914-1920)
Άρχισαν οι συστηματικές προσπάθειες του Κράτους για την ενσωμάτωση των Κοινοτικών Εκπαιδευτικών Καταστημάτων στο Κρατικό Εκπαιδευτικό πλαίσιο.
Το σχολικό έτος 1915-1916 το Υπουργείο της Παιδείας από την 1η Ιανουαρίου 1916 ανέλαβε τη μισθοδοσία των δασκάλων και καθηγητών (Κώδικας 20/πράξη 24-5-1915, σ. 254), πράγμα που σημάδεψε μια εξαιρετική μεταβατική κατάσταση.
Οι επεμβάσεις του Κρατικού Συστήματος ως προς την ενσωμάτωση και αφομοίωση της Κοινοτικής Εκπαίδευσης των σχολείων, γίνονται εμφανείς και καταλυτικοί.
Ο Γενικός Επιθεωρητής των σχολείων Ι. Χαντέλης, με το υπ’ αριθμ. 548/7-5-1916, γνωστοποίησε στην Εφορεία των σχολών τα εξής:
«Στοιχούντες διαταγή του Σεβ. Υπουργείου λαμβάνομεν την τιμήν να παρακαλέσωμεν υμάς, όπως τάχιστα γνωρίσητε ημίν τίνας ωρισμένας υποχρεώσεις δύνασθε να αναλάβητε δια την συντήρησιν του όλου ή μέρους του καθ’ υμάς ημιγυμνασίου, συντάσσοντες άμα προς εξασφάλισιν του Δημοσίου ψήφισμα περί των υποχρεώσεων τούτων, όπερ θέλομεν υποβάλει τω Σεβαστώ Υπουργείω της Παιδείας προς έγκρισιν και αποδοχήν».
Κατά την σύνταξιν του ψηφίσματος τούτου παρακαλείσθε να λάβητε υπ’ όψιν τον νόμον 402, κατά το 8ο άρθρον του οποίου οι πόροι οι προορισμένοι δια την συντήρησιν των σχολείων δέον να κατατίθενται εις το Δημόσιον Ταμείον.
«Κατά ταύτα θα αναγράψητε εις τοις ψηφίσμασιν ως καταβλησόμενον υφ’ Υμών προς συντήρησιν του όλου ή μέρους των καθ’ υμών ημιγυμνασίου, δέον να μη προέρχονται εκ των ανωτέρω πόρων, οίτινες εν πάσει περιπτώσει δέον να καταθώσιν εις το Δημόσιον Ταμείον, αλλ’ ή εκ των περισσευμάτων αυτών ή εκ της ιδιαιτέρας των πολιτών περιουσίας.
Αναμένομεν ταχείαν απάντησιν εις το παρών ημών έγγραφον και υποβολήν σχετικών ψηφισμάτων διατελούμεν μετ’ εξαιρετικής τιμής»
Ο Γενικός Επιθεωρητής Ι. Χαντέλης
(Πρακτικά Δημογεροντίας και Διευθυνούσης Επιτροπής, κωδ. 20ος ,από του έτους 1898 έως 14-9-1974, σ.σ. 262-266, Ι.Μ. Βεροίας).
Από το έγγραφο φαίνεται ότι το χρηματικό ποσό για τη συντήρηση των σχολείων της Βέροιας δεν πρέπει να προέρχεται από τους υπάρχοντες πόρους των ναών (ενοίκια κτημάτων) ή από δωρεές πολιτών (επίδομα Ρακτιβάν και Αγαθαγγέλου), αλλά από νέα προαιρετική εισφορά της Κοινότητας των Πολιτών.
Η απάντηση της συνέλευσης της Δημογεροντίας και της Διευθυνούσης Επιτροπής Βέροιας «Ατυχώς όμως διεπιστώθη παμψηφή υπό της Συνελεύσεως ότι η πραγμάτωση του καθήκοντος τούτου παρά της Κοινότητας και των πολιτών Βερροίας ένεκα λόγω ανεξαρτήτων της καλής αυτών θελήσεως τυγχάνει το γε νυν όλως ανέφικτος».
Το έγγραφο είναι ενδεικτικό το πώς με τις επεμβάσεις του κρατικού συστήματος πραγματοποιείται η ενσωμάτωση της Κοινοτικής Εκπαίδευσης.
Η κυβέρνηση με το Νόμο 1286, 10-4-1918 περί σχολικών επιτροπών και σχολικών ταμείων της μέσης εκπαιδεύσεως (ΦΕΚ, αρ. 82, 16-4-1918), επέβαλε όλες τις δαπάνες λειτουργίας και συντήρησης του Γυμνασίου στις Σχολικές Επιτροπές.
Το κράτος περιορίζεται στην καταβολή μόνο των μισθών του διδακτικού προσωπικού και ως πόρους όρισε, σύμφωνα με το άρθρο 3, ετήσια εισφορά των Δήμων, των Κοινοτήτων και των Ιερών Ναών που θα ανέγραφαν στους προϋπολογισμούς τους.
Η συνέλευση της Δημογεροντίας και της Διευθυνούσης Επιτροπής, ψήφισε για τα σχολεία (1918-1919) τα εξής ποσά:
Εισφορά για τη Δημοτική Εκπαίδευση 600 δρχ.
Εισφορά για το Γυμνάσιο 600 δρχ.
Για καύσιμο ύλη Γυμνασίου 1200 δρχ.
Για επισήτη Δημοτικού Αρρεναγωγείου 600 δρχ.
Σύνολο 3000 δρχ.
(Κώδικας 20, πρακτικά Δημογεροντίας, συνεδρία 20-7-1919, σ. 297).
Οι ιερείς μισθοδοτήθηκαν από το κράτος με το Β.Δ. από 1-9-1919.
(Κώδικας, Πρακτικά Δημογεροντίας, συνεδρία 14-7-1919, σ. 314).
Με απόφαση της Κυβερνήσεως απαγορεύτηκε η κατάθεση χρημάτων στην εκκλησία Αγίου Αντωνίου Βέροιας που λειτουργούσε και ως τραπεζικό ίδρυμα. (Κώδικας 20, πρακτικά Δημογεροντίας σ. 316).
Το 1920 έχουμε το περί διοικήσεως των ενοριών νόμο. Σύμφωνα με αυτόν, σε κάθε πόλη με μαθητικό πληθυσμό συστάθηκε Ανωτέρα Ενοριακή Αντιπροσωπεία που είχε στη δικαιοδοσία της τους Ιερούς Ναούς, Νεκροταφείο, εξωκλήσια και τα εξ αυτών εξαρτώμενα κοινωφελή φιλανθρωπικά ιδρύματα που εδιοικούντο με πρόεδρο τον Μητροπολίτη και τους επιτρόπους αυτών και με την Ανωτάτη Εποπτεία του Υπουργού των Εκκλησιαστικών.
Η ανωτέρω Ενοριακή Αντιπροσωπεία εκλεγόταν απευθείας από τους Ενορίτες.
Στο Β΄ στάδιο το κράτος ανέλαβε τη μισθοδοσία του διδακτικού προσωπικού, την εποπτεία και τη διοίκηση της Δημοτικής και Μέσης Εκπαίδευσης.
Μόνο με την έγκριση του κράτους εισάγονταν τα διδακτική βιβλία. Οι εξουσίες των σχολικών εφορειών περιορίστηκαν.
Οι διορισμοί και μεταθέσεις των εκπαιδευτικών συνέχισαν να γίνονται μετά από γνωμοδότηση της σχολικής Εφορείας.
Γ΄ ΣΤΑΔΙΟ (1920-1931)
Το τελευταίο στάδιο ενσωμάτωσης και αφομοίωσης της Κοινοτικής εκπαίδευσης των «Νέων χωρών» διήρκησε από το 1920 έως το 1931.
Σταδιακά αποκλείστηκαν όλοι οι τοπικοί παράγοντες και εντάχθηκε η Κοινοτική Εκπαίδευση στο Κρατικό Σύστημα.
Το 1931 θεσμοθετήθηκαν τα σχολικά ταμεία και οι σχολικές εφορείες που υπεκατέστησαν το θεσμό της Εφορείας.
Στο σταδιακό αυτό διάστημα εφαρμόστηκαν οι Νόμοι και τα Διατάγματα που ψηφίστηκαν και την περίοδο αυτή ως προς την πλήρη ενσωμάτωση της Κοινότητας στο Κρατικό Σύστημα.
Οι Νόμοι και τα Διατάγματα
α) Νόμος 1286, 10-4-1918 περί σχολικών επιτροπών και σχολικών ταμείων της Μέσης Εκπαιδεύσεως (ΦΕΚ αρ. 82, 1918).
β) Π.Δ. 25-11-1924 περί συστάσεως Δεκαπενταμελούς Ανωτέρας Ενοριακής Αντιπροσωπείας εν τη πόλει Βεροίας υπό την επωνυμία Ανωτέρα Ενοριακή Αντιπροσωπεία του Δήμου Βεροίας (ΦΕΚ αρ. 297, 28-11-1924).
γ) Περί ιδρύσεως σχολικών ταμείων και σχολικών εφορειών Νόμος 5019, 8-6-1931 (ΦΕΚ αρ. 160, 15-6-1931).
δ) Ακόμη, εξετάζεται ο κώδικας 22, βιβλίου πράξεων σχολικής επιτροπής του Γυμνασίου Βεροίας (28-1-1923 έως 13-1-1932) των Γενικών Αρχείων του Κράτους Ν. Ημαθίας, προκειμένου να διαπιστωθεί πως λειτουργούσαν οι Σχολικές Επιτροπές, σύμφωνα με τους ανωτέρω Νόμους και Διατάγματα (α, β, γ) δια μεταβατικό στάδιο (1924-1932).
Από την εξέταση του κώδικα, προκύπτουν τα εξής ενδιαφέροντα για την πλήρη μετάβαση (σταδιακά) της Κοινοτικής Εκπαίδευσης στο Κρατικό Σύστημα.
1. α) Οι Σχολικές Επιτροπές στις «Νέες χώρες» διορίζονταν από την κρατική εξουσία (Νομαρχία Θεσσαλονίκης στην οποία υπαγόταν η Βέροια) (πράξη 30/17-12-1926, κωδ. 22, σ. 22).
Η σχολική επιτροπή αποτελείτο από 5 μέλη (4 γονείς και ο εκάστοτε Γυμνασιάρχης ως γραμματέας-εισηγητής, άνευ ψήφου).
β) Όλες οι δαπάνες των σχολικών επιτροπών εγκρίνονταν από την Κεντρική Εξουσία (από τη Γενική Διεύθυνση Μακεδονίας ή από τους Επιθεωρητές των Εκπαιδευτικών Περιφερειών). (πράξη 29/9-10-1926, κωδ. 22, σ. 20).
γ) Το Υπουργείο Παιδείας με την υπ’ αριθμ. 25538/17-5-1926 εγκύκλιο κεφ. Α΄, εδαφ. 4 καθόρισε για πρόσθετη μηνιαία επιχορήγηση του επιστάτου του Γυμνασίου εισφορά κατά μήνα σε κάθε μαθητή στις τέσσερις ανώτερες τάξεις του Γυμνασίου 2 δραχμές, ενώ για τους μαθητές των δύο κατωτέρων τάξεων σε 1.5 δραχμές που θα άρχιζε από τον Οκτώβριο (πράξη 28/7-10-1926, κωδ. 22, σ. 21).
δ) Με Διάταγμα της 29-5-1918, άρθρο 6, εδάφιο 2, το Γυμνάσιο απάλλαξε 7 μαθητές (εξαιτίας της φτώχειας και της καλής επίδοσής τους) από τις εισφορές. (πράξη 34/29-12-1926, κωδ. 22, σ. 26).
2. Τα έσοδα του Γυμνασίου προερχόταν από:
Κρατικές ενισχύσεις (Υπουργείο Παιδείας, Πρόνοιας, Επιθεώρηση)
Δήμο Βέροιας
Εισφορές μαθητών
Σχολικές εορτές
Συνδρομές Ιερών Ναών
Δωρεές (Αναστασίου Λεινάρδου, Λεωνίδα Βελτσίδη, Αικατ. Κάπου).
3. Κοινωνικές παροχές
α) Ενισχύθηκαν οικονομικά άποροι μαθητές και με την παροχή βιβλίων κατ’ επανάληψη.
β) Δημιουργήθηκε εσπερινό αναγνωστήριο απόρων μαθητών.
4. Πρόεδροι και Γραμματείς-εισηγητές των Σχολικών Επιτροπών (1924-1931)
Πρόεδροι: Μιχάλης Ράπτης, Αντώνης Κύρκος, Αναστάσιος Κάπος, Εμμανουήλ Βελτσίδης
Γραμματείς-Εισηγητές: Γεώργιος Στρουθόπουλος, Γυμνασιαρχεύων, Λάζαρος Φιλιππίδης, Γυμνασιάρχης, Παναγιώτης Βαρβατσούλης, Γυμνασιάρχης
Άλλες πληροφορίες
Αγοράστηκαν σταδιακά πάρα πολλά βιβλία (παιδαγωγικά, ιστορικά, θρησκευτικά, κοινωνικά κ.ά.).
Το Γυμνάσιο προμηθεύτηκε εκπαιδευτικά δελτία και περιοδικά (το περιοδικό Θεσσαλονίκη, Εκπαιδευτικά δελτία Λέφα, το Δελτίον Εκπαιδευτικού Ομίλου και την εφημερίδα Δημοσίων Υπαλλήλων).
Έτσι εξηγείται, στην καταγραφή των βιβλίων το 1926-1927 με την ένδειξη «Βιβλιοθήκη Καθηγητών», «Βιβλιοθήκη Μαθητών» σε κώδικα (4) των Γενικών Αρχείων του Κράτους Νομού Ημαθίας, να είχε το Γυμνάσιο για τους καθηγητές 1042 και μαθητές 160 βιβλία (5).
Αγοράστηκε και εγκαταστάθηκε κινηματογραφική μηχανή και προβολέας σε ιδιαίτερο μικρό θάλαμο, δίπλα και αριστερά από την είσοδο του γραφείου του Γυμνασιάρχου και διαρρυθμίστηκε η μεγάλη αίθουσα του παραδοσιακού Γυμνασίου (τώρα Δημαρχείο) σε σκοτεινό θάλαμο για τη λειτουργία του κινηματογράφου που άφησε εποχή (πράξη 2/1-12-1931, κωδ. 22, σ.σ. 78-81).
Σύμφωνα με το Νόμο 5019 «Περί ιδρύσεως σχολικών ταμείων και σχολικών εφορειών» διορίστηκε με την υπ’ αριθμ. 2622/1931 διαταγή του Γενικού Επιθεωρητή Ε΄ Εκπαιδευτικής Περιφερείας η νέα σχολική εφορεία στην οποία έγινε η παράδοση (Βιβλίον Πρακτικών Σχολικής Επιτροπής, πράξη 73/16-11-1931, σ. 76).
Τη νέα επιτροπή της Σχολικής Εφορείας αποτελούσαν οι:
Εμμανουήλ Βελτσίδης, πρόεδρος
Φώτης Κασταμπής, αντιπρόεδρος
Στέφανος Βαφείδης, ταμίας
Αντώνιος Βλαχογιάννης, μέλος
Παναγιώτης Ιατρόπουλος, μέλος
Δημήτριος Νικολαΐδης, μέλος
Παναγιώτης Βαρβατσούλης, Γυμνασιάρχης Γραμματέας-Εισηγητής
Με το νόμο 5019, ΦΕΚ αρ. 160, 15-6-1931, πέρασε η Κοινοτική Εκπαίδευση στο Κρατικό Σύστημα Εκπαίδευσης.
Πηγές – Βοηθήματα
1. Κώδικας 20ος Βιβλίο Αλληλογραφίας Μητροπολιτών και Πρακτικά Δημογεροντίας από του έτους 1898 έως 14-9-1924, Ιεράς Μητροπόλεως Βεροίας.
Κώδικας 220ς Πρακτικά Δημογεροντίας από 27-3-1911 έως 18-4-1936, Ιεράς Μητροπόλεως Βεροίας.
Κώδικας 22, Βιβλίο Πράξεων Σχολικής Επιτροπής Γυμνασίου από 28-1-1924 έως 13-1-1932, ΓΑΚ Ν. Ημαθίας.
Βιβλίον Πρακτικών της Εφορείας αρχόμενος από 2ας Ιανουαρίου του 1912 έως της Αρχιερατείας του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Βεροίας.
Κώδικας 1ος Βιβλίο Πράξεων Γυμνασίου 1914 έως 1925, ΓΑΣ Ν. Ημαθίας.
2. Πυρινός Δημήτριος, Δημογραφικές και θεσμικές αλλαγές της Εκπαίδευσης, Μεταπτυχιακή Εργασία, Κέρκυρα 2007 σ.σ. 34-39, 52-55 και 56-58, του ιδίου. Η Εκπαίδευση στη Βέροια από την κοινότητα στο κράτος. Δημογραφία και Διοίκηση (1889-1929) , Διδακτορική Διατριβή, Κέρκυρα 2011, σ. 59-60, 105-108 και 114-119.
3. Γιάννης Μπέτσας, Η κοινωνική διάσταση στην εκπαίδευση-Ιστορικές προβολές-Σύγχρονες Αναφορές, Παιδαγωγική και Εκπαίδευση 54, 2007, σ.σ. 72-74, 75-78 και 114-125.
4. Κώδικας υπ’ αριθμ. 135 Εξατάξιο Γυμνάσιο Βέροιας: Βιβλιοθήκη Καθηγητών, Βιβλιοθήκη Μαθητών εποπτικό Υλικό, Έπιπλα και Σκεύη (1926-1927 και 1936-1937).
5. Παύλος Πυρινός, Βεροιώτικα Σημειώματα, τόμος Γ΄ (2014-2019) Έκδοση εταιρίας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας, Βέροια 2020, σ.σ. 83-93.
