Του Χρήστου Μπλατσιώτη
Ο Πάρης Παπακανάκης μετέτρεψε και πάλι την πένα του σε προβολέα και φώτισε μια ακόμη πτυχή της τοπικής μικροϊστορίας, άγνωστη στους περισσότερους. Στο «Λαό» της περασμένου Σαββατοκύριακου, με αφορμή τα Ελευθέρια της Βέροιας, έγραψε για τον «Λησμονημένο βάρδο της απελευθέρωσης της Βέροιας», τον Σπύρο Ματσούκα. Έναν πατριώτη ποιητή και εθνικό ευεργέτη που σε ηλικία 39 ετών και παρότι ήταν βουλευτής στο νομό Φθιώτιδος - Φωκίδος με το κυβερνητικό κόμμα των Φιλελευθέρων του Ελευθερίου Βενιζέλου, «παράτησε» τα έδρανα και έσπευσε να καταταγεί εθελοντής για να πολεμήσει στον Α΄ Βαλκανικό πόλεμο. Ήταν μάλιστα μεταξύ των πρώτων στρατιωτών που το πρωί της Τετάρτης 16 Οκτωβρίου 1912 μπήκαν στη Βέροια για να επισφραγίσουν την απελευθέρωση της πόλης από την Οθωμανική κατοχή και να ανοίξουν το δρόμο για την επέλαση των υπολοίπων τμημάτων του Ελληνικού Στρατού που έσπευδαν και για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης.
Ο Σπύρος Ματσούκας δεν ήταν η μεμονωμένη περίπτωση ενός «γραφικού» πατριώτη ή ενός «ιδιόρρυθμου» ποιητή. Ούτε κατατάχθηκε εθελοντής για το θεαθήναι αν και θα μπορούσε να το κάνει, ως κυβερνητικός βουλευτής, αναζητώντας μια θέση στο απυρόβλητο των μετόπισθεν κάπου στην Αθήνα. Αντίθετα κατατάχθηκε εθελοντής στην πρώτη γραμμή του μετώπου, επιλέγοντας και την ειδικότητα του σαλπιγκτή για να μπορεί να παιανίζει ορμή και θάρρος στους συμπολεμιστές του. Η περιγραφή της ζωής του και της άφιξής του στη Βέροια, μέσα από την επετειακή αρθρογραφία του Π. Παπακανάκη στο «Λαό», δίνει την αφορμή για μια σύντομη αναφορά στο έπος των εθελοντών πολεμιστών των Βαλκανικών πολέμων που άνοιξαν τους δρόμους της λευτεριάς σε τόσες και τόσες υπόδουλες περιοχές του Ελληνισμού (και στην Ημαθία) προσφέροντας ακόμη και τη ζωή τους.
Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΕΘΕΛΟΝΤΩΝ ΣΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΟΥ ΡΟΥΜΛΟΥΚΙΟΥ
Όπως αναφέρθηκε και στην περίπτωση του Σπ. Ματσούκα, μαζί με τις στρατιωτικές δυνάμεις που απελευθέρωσαν την Ημαθία συμμετείχαν και πολλοί εθελοντές, κάποιοι μάλιστα είχαν έναν ξεχωριστό ρόλο στο άνοιγμα του δρόμου για την προέλαση των ελληνικών δυνάμεων προς τη Θεσσαλονίκη, μέσω της Αλεξάνδρειας και του Ρουμλουκιού.
Αναφέρομαι στο Τάγμα των εθελοντών από την Κρήτη στο οποίο είχαν ενσωματωθεί και ομογενείς εθελοντές από τις ΗΠΑ και στους εθελοντές Προσκόπους που συντόνιζε ο Κωνσταντίνος Μαζαράκης - Αινιάν.
Μαζί με τις τακτικές δυνάμεις του στρατού, αυτά τα δύο εθελοντικά σώματα ήταν από τους πρώτους που άνοιξαν τους δρόμους της λευτεριάς στο Ρουμλούκι και έδωσαν στους Ρουμλουκιώτες τη χαρά, να χτυπήσουν ξανά τις καμπάνες των εκκλησιών τους. Για τις πολεμικές και απελευθερωτικές επιχειρήσεις εκείνης της περιόδου στο Ρουμλούκι έγραψε αναλυτικά ο Γιάννης Μοσχόπουλος όπως και άλλοι ερευνητές της τοπικής ιστορίας, αναφέροντας αναλυτικά τα γεγονότα μέσα από τα οποία φαίνεται και η σημαντική δράση των εθελοντικών στρατιωτικών δυνάμεων στην απελευθέρωση της περιοχής.
ΞΕΦΡΕΝΟΣ ΕΝΘΟΥΣΙΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΕΘΕΛΟΝΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗ
Αμέσως μόλις ανακοινώθηκε η απόφαση της Ελλάδας να κηρύξει τον πόλεμο για την απελευθέρωση της Ηπείρου, της Μακεδονίας, της Θράκης και των ελληνικών νησιών που ήταν σε Οθωμανική κατοχή, ο ενθουσιασμός των πολιτών για να συμμετέχουν εθελοντικά στην επιστράτευση ήταν ξέφρενος και δεν έχει καταγραφεί παρόμοιος στην ελληνική ιστορία. Άνθρωποι κάθε επαγγέλματος, κάθε κοινωνικής τάξης και κάθε μορφωτικού επιπέδου, από την Ελλάδα και το εξωτερικό, έσπευσαν να καταταγούν και να πολεμήσουν στο πλευρό του τακτικού στρατού. Περί τους 3.500 Έλληνες εθελοντές στρατεύτηκαν μόνο από την Κρήτη και 500 εθελοντές συγκεντρώθηκαν από περιοχές της κατεχόμενης Ηπείρου. Δεκάδες χιλιάδες ομογενείς έφθασαν στην Ελλάδα από τις ΗΠΑ. Η Κύπρος βρέθηκε επίσης στη πρώτη γραμμή αυτής της τεράστιας κινητοποίησης και υπολογίζεται ότι στον Α’ Βαλκανικό πόλεμο πήραν μέρος περίπου 1.500 Κύπριοι εθελοντές και άλλοι τόσοι στον Β’ Βαλκανικό πόλεμο.
Μεταξύ των πρώτων τραυματιών του πολέμου ήταν ο εθελοντής Λοχίας Μπούχαλης καφεπώλης από την Αθήνα, ο εθελοντής Δεκανέας Θωμόπουλος φοιτητής κάτοικος Αθηνών και ο εθελοντής οπλίτης Παπαδημητρόπουλος έμπορος από την Αχαΐα. Απλοί άνθρωποι που άφησαν πίσω, οικογένειες, δουλειές, σπουδές και έτρεξαν να πολεμήσουν εθελοντικά για την Πατρίδα.
ΒΟΥΛΕΥΤΕΣ ΑΦΗΝΑΝ ΤΑ ΕΔΡΑΝΑ
ΓΙΑ ΝΑ ΠΟΛΕΜΗΣΟΥΝ ΩΣ ΕΘΕΛΟΝΤΕΣ
Το ίδιο κλίμα επικρατούσε και στις τάξεις εκείνων που κατείχαν υψηλές θέσεις, διέθεταν τίτλους και προνόμια, είχαν μεγάλες περιουσίες. Μια από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι κι αυτή των βουλευτών που μέσα στον γενικό πατριωτικό ενθουσιασμό, άφηναν στην άκρη τα έδρανα της Βουλής και έσπευδαν να καταταγούν εθελοντές για να πολεμήσουν στην πρώτη γραμμή του πολέμου.
Ο Σπύρος Ματσούκας, που προαναφέρθηκε, δεν ήταν ο μόνος Έλληνας βουλευτής που έσπευσε εθελοντικά στο μέτωπο του πολέμου. Ο βουλευτής Ζακύνθου, Αλέξανδρος Ρώμας, κόμης και γόνος αρχοντικής οικογένειας του νησιού με τεράστια περιουσία, έχοντας χρηματίσει αντιπρόεδρος της Βουλής και υπουργός, κατατάχθηκε εθελοντικά σε ηλικία 49 ετών και πολέμησε στο μέτωπο της Ηπείρου. Εξόπλισε μάλιστα με δικά του χρήματα το Σώμα των Γαριβαλδίνων, ένα οργανωμένο Σώμα εθελοντών πολεμιστών (ξένων και ελλήνων) που το 1912 συμμετείχε στο πλευρό των Ελλήνων υπό την ηγεσία του Ιταλού φιλέλληνα Ricciotti Garibaldi. Ο Αλέξανδρος Ρώμας πέθανε καταπονημένος το 1914 ένα χρόνο μετά το τέλος του Β’ Βαλκανικού πολέμου και σε ηλικία 51 ετών.
Αντίστοιχη είναι και η περίπτωση του Λορέντζου Μαβίλη, του γνωστού ποιητή που τότε ήταν και βουλευτής Κέρκυρας. Η κήρυξη του πολέμου τον βρήκε σε ηλικία 53 ετών. Έσπευσε αμέσως να δηλώσει εθελοντής, ζητώντας να μετέχει στις επιχειρήσεις για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων όμως λόγω ηλικίας δεν μπορούσαν να τον δεχτούν σε μάχιμη μονάδα. Ο βουλευτής έκανε «φασαρία», προειδοποίησε με «αντίποινα» εάν δεν του επέτρεπαν να πάει να πολεμήσει και τελικά ασχολήθηκε μέχρι και ο Βενιζέλος (στο κόμμα του οποίου ανήκε ο Μαβίλης) προτείνοντάς του, να καταταγεί εθελοντικά στο Γενικό Επιτελείο Στρατού στην Αθήνα και να συνεισφέρει από εκεί στον πόλεμο. Ο Μαβίλης αρνήθηκε με έμφαση και τελικά βρήκε τρόπο να καταταγεί στο Σώμα των Γαριβαλδίνων. Σκοτώθηκε λίγο μετά την κατάταξή του, στις 29 Νοεμβρίου 1912, πολεμώντας ως εθελοντής Λοχίας στη Μάχη του Δρίσκου κοντά στα Ιωάννινα.
ΚΥΠΡΙΟΙ ΕΘΕΛΟΝΤΕΣ, ΒΟΥΛΕΥΤΕΣ,
ΔΗΜΑΡΧΟΣ ΚΑΙ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ
Το παράδειγμα των Ελλήνων συναδέλφων του, ακολούθησε και ο Κύπριος βουλευτής Νικόλαος Λανίτης, ο οποίος υπηρετώντας ως εθελοντής επισκέφθηκε και τη Βέροια. Γεννημένος στη Λεμεσό το 1892, ο Νικόλαος Λανίτης εκλέχθηκε βουλευτής το 1911 και ήταν υπέρμαχος της ένωσης με την Ελλάδα. Όταν κηρύχτηκε η επιστράτευση άφησε τα έδρανα της Κυπριακής Βουλής και έσπευσε στην Αθήνα να καταταγεί εθελοντής στον Ελληνικό Στρατό. Υπηρέτησε στα μέτωπα της Μακεδονίας και καθώς είχε ασχοληθεί και με τη δημοσιογραφία, ανέλαβε καθήκοντα στο Γραφείο Τύπου του στρατιωτικού Επιτελείου με έδρα τη Θεσσαλονίκη μετά την απελευθέρωση της πόλης. Συμμετείχε στις μονάδες που διήλθαν μέσω της Βέροιας κατά την επέλαση του Ελληνικού Στρατού προς τη Θεσσαλονίκη και μετά την απελευθέρωση της συμπρωτεύουσας, ήλθε στη Βέροια στο πλαίσιο των στρατιωτικών καθηκόντων του, συνοδεύοντας δημοσιογράφο της γαλλόφωνης εφημερίδας «Λιμπερτέ» της Θεσσαλονίκης που κάλυπτε τα γεγονότα της εποχής.
Άλλος ένας Κύπριος βουλευτής που άφησε τα έδρανα της Βουλής για να υπηρετήσει ως εθελοντής στον Ελληνικό Στρατό ήταν και ο Ευάγγελος Χατζηϊωάννου που κατατάχθηκε σε ηλικία 38 ετών. Πολέμησε στο μέτωπο της Ηπείρου όπου και τραυματίστηκε. Επιστρέφοντας στην Κύπρο εκλέχθηκε Δήμαρχος Λάρνακας το 1914 και αργότερα τιμήθηκε από το Ελληνικό κράτος με τον Χρυσό Σταυρό του τάγματος του Φοίνικος.
Εκτός από τους βουλευτές εθελοντές από την Κύπρο που αγωνίστηκαν στο πλευρό των Ελλήνων στρατιωτών, υπήρξαν και άλλοι υψηλοί αξιωματούχοι της Κυπριακής κοινωνίας που έσπευσαν να δώσουν το παράδειγμα και να κάνουν το ίδιο για την Ελλάδα. Ο Χριστόδουλος Σώζος, εν ενεργεία Δήμαρχος Λεμεσού και ευκατάστατος επιχειρηματίας (πρόεδρος της Ατμοπλοϊκής Εταιρείας Λεμεσού), κατατάχθηκε σε ηλικία 40 ετών. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος εκτιμώντας ότι θα μπορούσε να προσφέρει περισσότερα ως επιτελικό στέλεχος στα μετόπισθεν, του πρότεινε αντίστοιχη θέση στο Στρατηγείο της Αθήνας. Ο Σώζος επέμεινε να καταταγεί ως εθελοντής στρατιώτης και τελικά εντάχθηκε σε μονάδα που πήγε στη Θεσσαλία, πολέμησε στο Σαραντάπορο και μετακινούμενος μέσω της Βέροιας συμμετείχε στην απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης. Από εκεί μετακινήθηκε στο μέτωπο της Ηπείρου όπου σκοτώθηκε στις 6 Δεκεμβρίου 1912, στις μάχες για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων.
Αναφέροντας περιπτώσεις εθελοντών δεν μπορεί να παραλειφθεί Κι η εθελοντική συμμετοχή του ελληνικού Κλήρου. Σύσσωμος τάχθηκε στο πλευρό του Ελληνικού Στρατού και πρόσφερε υπηρεσίες τόσο στα μέτωπα του πολέμου όσο και στα μετόπισθεν. Είναι όμως ιδιαίτερα χαρακτηριστική η περίπτωση του Μακάριου Β’, του Αρχιεπισκόπου της Κύπρου κατά την περίοδο της κήρυξης του πολέμου, γνωστός και ως Μακάριος ο Μυριανθεύς επειδή κατάγονταν από το χωριό Μαραθάσα (ο μετέπειτα Πρόεδρος της Κύπρου ήταν ο Μακάριος Γ΄). Εκείνος ο Αρχιεπίσκοπος, άφησε στην άκρη τον θρόνο του και ήλθε στην Ελλάδα όπου κατατάχθηκε ως εθελοντής στον Ελληνικό Στρατό και έφθασε στα μέτωπα του πολέμου όπου υπηρέτησε ως ιεροκήρυκας και στρατιωτικός ιερέας, πράξη για την οποία τιμήθηκε μάλιστα με τον Αργυρούν Σταυρό του Σωτήρος και με μετάλλιο.
ΟΜΟΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΦΙΛΛΕΛΗΝΕΣ ΕΘΕΛΟΝΤΕΣ ΚΑΙ Η ΤΕΡΑΣΤΙΑ
ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΑΜΕΡΙΚΑΝΩΝ
Μπορούμε να αναφέρουμε πολλές ακόμη χαρακτηριστικές περιπτώσεις εθελοντών εκείνης της ηρωικής περιόδου. Όπως και ξένων, φιλελλήνων εθελοντών, με πιο χαρακτηριστικές τις περιπτώσεις του Τζουζέπε Γκαριμπάλντι και των εθελοντών πολεμιστών Γαριβαλδίνων που έδωσαν μάχες στο μέτωπο της Ηπείρου καθώς και του φιλέλληνα Αμερικανού Setzer Hutchison, απόστρατου στρατηγού των ΗΠΑ και βετεράνου του αμερικανικού εμφυλίου που ήλθε για να πολεμήσει εθελοντικά στην Ελλάδα και τραυματίστηκε στη Μάχη του Μπιζανίου.
Όπως είναι αξιομνημόνευτος και ο μαζικός επαναπατρισμός δεκάδων χιλιάδων ελληνικής καταγωγής εργαζομένων στις ΗΠΑ. Περί τους 1.500 ομογενείς από τη Νέα Υόρκη συγκρότησαν τον «Λόχο Νέας Υόρκης» αγόρασαν μόνοι τον στρατιωτικό εξοπλισμό τους και ήλθαν στην Ελλάδα για να πολεμήσουν ως εθελοντές. Οι περισσότεροι εντάχθηκαν στο Τάγμα των εθελοντών της Κρήτης και τμήμα τους βρέθηκε και στο Ρουμλούκι κατά την απελευθέρωση των εδαφών του.
Δεκάδες χιλιάδες ήταν οι Ελληνοαμερικανοί πολίτες που ανακάλεσαν την εκεί υπηκοότητά τους και έσπευσαν στην Ελλάδα για να πολεμήσουν ως εθελοντές, προκαλώντας μέχρι και προβλήματα στην κατασκευή γραμμών σιδηρόδρομου στην περιοχή των Βραχωδών Ορέων όπου πολλοί από τους εργάζονταν ενώ υπήρξε και η περίπτωση ομογενή μας, που από τη «ντροπή» επειδή δεν μπόρεσε να ακολουθήσει στην Ελλάδα τους συναδέλφους συμπατριώτες του, αυτοκτόνησε μέσα στο συνεργείο της εργασίας του.
Ήταν η εποχή που οι τίτλοι ευγενείας, οι περιουσίες και τα ανώτατα πολιτικά ή ιερατικά αξιώματα είχαν δευτερεύουσα και τριτεύουσα σημασία μπροστά στο εθνικό καθήκον για την Πατρίδα. Το απέδειξαν όλοι αυτοί οι ιεράρχες, οι βουλευτές, οι καλλιτέχνες, οι απλοί εργαζόμενοι και επαγγελματίες, Έλληνες και Ομογενείς, που έσπευσαν εθελοντικά στον πόλεμο του 1912-1913, ακολούθησαν την παράδοση των αρχαίων προγόνων τους και μπήκαν μπροστά στη μάχη για την Ελλάδα. Αυτό είναι το Έπος των εθελοντών των Βαλκανικών Πολέμων, τον αγώνα των οποίων οφείλουμε κάποια στιγμή να τιμήσουμε ιδιαίτερα και όπως τους αξίζει.,
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΙΟΓΡΑΦΙΑ
-Π. Παπακανάκης, Ο λησμονημένος «βάρδος» της απελευθέρωσης της Βέροιας, εφημ. ΛΑΟΣ 15.10.2022
-Π. Παπαπολυβίου, Η Κύπρος και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι. Συμβολή στην ιστορία του κυπριακού εθελοντισμού, Λευκωσία 1997
-Επιστολές Κυπρίων εθελοντών των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913 με εντυπώσεις για τις επισκέψεις τους στην Ημαθία, από το βιβλίο του Π. Παπαπολυβίου «Υπόδουλοι ελευθερωταί αδελφών αλυτρώτων», σε επιμέλεια του Αθ. Γ. Βουδούρη, Περιοδικό ΧΡΟΝΙΚΑ, τευχ. 6 έκδοση Ε.Μ.Ι.Π.Η.
-Σ.Ι. Καργάκος, Η Ελλάς κατά τους Βαλκανικούς πολέμους 1912-1913, Αθήνα 2011
-P. S. Giakoumis, The Forgotten Heroes of the Balkan Wars: Greek-Americans and Philhellenes 1912-1913
-Γ. Χιονίδης, Η απελευθέρωση της τουρκοκρατούμενης Βέροιας (διάλεξη), Θεσσαλονίκη 1983.
-Ι. Μοσχόπουλος, Το μακεδονικό ζήτημα και η απελευθέρωση του Γιδά, ομιλία στις 18/10/2008 για την επέτειο της απελευθέρωσης της Αλεξάνδρειας
