Ο λησμονημένος «βάρδος» της απελευθέρωσης της Βέροιας *Του Πάρη Παπακανάκη

Φωτό: Ο Σπύρος Ματσούκας στην Κρήτη

Σύμφωνα με τον σχεδιασμό επιχειρήσεων του Γενικού Στρατηγείου του ελληνικού στρατού, το οποίο στρατοπέδευε στον Πολύμυλο, την 15η Οκτωβρίου η Ι Μεραρχία θα προχωρούσε μέσω Σφηκιάς και Πολυδενδρίου καταλαμβάνοντας τα περάσματα του Αλιάκμονα, οι ΙΙ και ΙΙΙ Μεραρχίες (με απόσταση κίνησης μεταξύ τους 2 χιλιομέτρων) θα ακολουθούσαν τον δρόμο από Καστανιά προς Τριπόταμο, ενώ η ΙV Μεραρχία θα έπρεπε να κινηθεί από την Καστανιά στα στενά του Τριποτάμου, του Ξηρολιβάδου και του Βρωμοπήγαδου. Μεταξύ των μάχιμων και ένας έφεδρος εθελοντής σαλπιγκτής «…εμπνέων, ενθουσιάζων, εγκαρδιών και πολεμών…», αποκαλούμενος από τους συμπολεμιστές του “Εθναπόστολος της λευτεριάς”, ο ποιητής και βουλευτής Φθιωτιδοφωκίδος Σπύρος Ματσούκας.

Γόνος αστικής οικογένειας από την Υπάτη Φθιώτιδας, το 1896 μετακινήθηκε στην Αθήνα για σπουδές στη Νομική Σχολή, όπου το πάθος του για την ελευθερία της πατρίδας τον μεταμόρφωσε σε “στρατολόγο” των συμφοιτητών του για την Κρήτη: «Στην Κρήτη! Ήταν το σύνθημά μου. …και ξεκινήσαμε όλοι μαζί και πήγαμε στην Κρήτη πολεμισταί σαν τα παλληκάρια του Δραγατσανίου και τους αρχαίους ιερολοχίτες των Θηβών!» έγραψε ο ίδιος. Τον επόμενο χρόνο βρέθηκε ως εθελοντής με τον βαθμό του δεκανέα να πολεμάει και να εμψυχώνει τους συμπολεμιστές του στον “ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1987”: «Τραγούδι το βράδυ στα παιδιά, τραγούδι το πρωί, τραγούδι τη νύχτα, κι όλο έτσι επερνούσαν οι μέρες…».

Εκείνη η πικρή εμπειρία της εθνικής απογοήτευσης τον έκανε να ζει πλέον με τη σκέψη της ολοκληρωτικής αφιέρωσης στο «καλό του έθνους», όμως οι έντονες αντιδράσεις των γονέων του τον υποχρέωσαν να ολοκληρώσει τις σπουδές του. «Κατάντησα δικηγόρος» τους τηλεγράφησε, όταν πήρε το πτυχίο του. Άνοιξε δικηγορικό γραφείο, αλλά αντί να συντάσσει προτάσεις για τις δικαστικές αίθουσες, συνταίριαζε πατριωτικούς στίχους:

Όλη η ζωή μου όνειρο

ας τρέξει κι ας περάσει

σε θάλασσες απέραντες

και σε βουνά και δάση…

Δεν πέρασε πολύς καιρός και πήρε την αμετάκλητη πλέον απόφαση να αγωνιστεί με όλες του τις δυνάμεις για την ενδυνάμωση του στόλου της Ελλάδας. Η ανακοίνωση της απόφασής του στη μητέρα του ήταν ιδιόμορφη (όπως όλη η ζωή του) και μνημειώδης:

-Μάνα την ευχή σου κι ένα ταγάρι!

-Τι θα το κάμεις το ταγάρι, παιδί μου; τον ρώτησε αυτή με μεγάλη απορία και έκπληξη.

-Θα βγω στη ζητιανιά για την άλλη μάνα μου, την Ελλάδα! της αποκρίθηκε…

Ξεκίνησε αμέσως συνεχείς περιοδείες στην Κρήτη, την Κύπρο, στις παροικίες της Αιγύπτου και της Αμερικής:

«…Κτυπούσαν οι καμπάνες, έβγαιναν οι παπάδες και τα εξαπτέρυγα, ακολουθούσαν άνδρες, γυναίκες και παιδιά, Δοξολογία! Ο Ματσούκας εις περίβλεπτον θέσιν, τυλιγμένος με την σημαίαν και τον σταυρόν στην δεξιάν, μόνος του ψάλει το “Πολυχρόνιον ποιήσαι”. Ετοποθετείτο έπειτα το βιβλίον των εγγραφών μπροστά στην Παναγία και τον Χριστόν. Ο προσφέρων φιλούσε τον σταυρόν, την σημαία, το Ευαγγέλιον. Και ο Ματσούκας τους διένεμε χώμα ελληνικό. Γην ελευθέραν! Οι λαμβάνοντες έτρεμον εκ συγκινήσεως. Το ελάμβανον ως φυλαχτό. Εις το εξής θα ζούσαν με την Ελλάδα τους…»

Ενώ βρισκόταν στην Αμερική το 1910, προτάθηκε από το κόμμα των “Φιλελευθέρων” η υποψηφιότητά του για βουλευτής. Παρά την αρχική άρνησή του (για την ολοκλήρωση του έργου που είχε αναλάβει) και την παντελή απουσία του από τον προεκλογικό αγώνα, οι συμπατριώτες του τον εξέλεξαν πανηγυρικά.

Επέστρεψε το 1911, αφού «…το ταγάρι της Μάνας είχε γεμίσει» και είχε επιτύχει την παραγγελία του δεύτερου αντιτορπιλικού, του “Νέα Γενεά” (το πρώτο ήταν το “Κεραυνός”). Ορκίστηκε στη Βουλή φορώντας φουστανέλα (προκαλώντας πλήθος σχολίων κι αντιλογιών) και σύντομα (με το ξέσπασμα των Βαλκανικών πολέμων) βρέθηκε ως εθελοντής έφεδρος με ειδικότητα σαλπιγκτή (κατά δική του επιθυμία) σε ηλικία 39 ετών στην πρώτη γραμμή του μετώπου.

«…Χθες όλην την ημέραν επολεμούσε. Την νύχτα άγρυπνος μαζί μας και τώρα αντί να ξεκουρασθή, έρχεται να συνεχίση τη δουλειά του. Χθες ο πολεμιστής. Τώρα θα είναι ο τραγουδιστής, ο ραψωδός, ο τροβαδούρος… …Εύγε σας, μπράβο σας! Επολεμήσατε για την πατρίδα σαν λιοντάρια, σαν Έλληνες… Η πατρίδα θέλει δουλειά …», «…Η διμοιρία κάποτε στέκεται. Οι άνδρες της πέφτουν πρηνηδόν. Μόνον εκείνος ο ωραίος άνδρας στέκεται όρθιος. Κάτι λέγει εις τους άνδρας, κινεί τα χέρια του, κτυπά το στήθος του, ανασηκώνει το κεφάλι του. Να! Τώρα πυροβολεί ολόρθος…» αναμετέδιδε από το πεδίο των μαχών ο αθηναϊκός τύπος εκθειάζοντας την δράση του.

Ο ίδιος όμως εξομολογείται: «…Ήλθαν στιγμές που είχα παραδώσει την ψυχή μου εις τον Θεό. Μα έπρεπε να δώσω το παράδειγμα. Τρέμε, έλεγα στο κορμί μου, θα κάτσω εδώ, θα στέκομαι ολόρθος… και οι στρατιώτες βλέποντάς με έπαιρναν θάρρος…».

Περίθαλψη τραυματιών μετά τη μάχη στη θέση “Βρωμοπήγαδο”

Την παρουσία του “Εθναπόστολου” Σπύρου Ματσούκα στη Βέροια κατά την απελευθέρωσή της μνημονεύουν: ο Απόστολος Ηλιόπουλος («Ημερολόγια και γράμματα από το μέτωπο – Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-1913», Αθήνα, 1993) και ο γνωστός Βεροιώτης δημοσιογράφος Ιωάννης Γούναρης ως ανταποκριτής (τότε) του περιοδικού «Ελλάς».

Μπορούμε να τον φανταστούμε λοιπόν, κατά την πάγια πρακτική του που περιγράφεται σ’ όλες τις αναφερόμενες στο άτομό του γραπτές πηγές, να εισέρχεται (και) στη Βέροια προπορευόμενος με ασυγκράτητο ενθουσιασμό των τακτικών στρατιωτικών σωμάτων, να χτυπά με τον υποκόπανο του όπλου του τις εξώθυρες των σπιτιών και στην ερώτηση: «Ποιος είναι;» να απαντά με βροντερή φωνή: «Η λευτεριά!!!».

Επιπλέον, ο Ιωάννης Γούναρης μας άφησε την περιγραφή της ακόλουθης συγκινητικής σκηνής προσδιορίζοντας ότι συνέβη στις 9 το πρωί της 16ης Οκτωβρίου 1912 (δηλαδή πολλές ώρες πριν την είσοδο των τακτικών στρατιωτικών τμημάτων στις 2 μμ):

«Ὁ κ. Ματσούκας συγκεκινημένος βαδίζει ἀργά, ἀσπάζεται τὸν Σταυρόν καὶ τὴν δεξιάν τοῦ Μητροπολίτου καὶ ἀνέρχεται ἐπί τῶν βαθμίδων τῆς τοῦ διοικητηρίου κλίμακος. Ἐκεῖθεν ἐξεφώνησε ἐνθουσιώδη λόγον καὶ μετ’ αὐτὸν ἔψαλε διά τῆς γλυκητάτης του φωνῆς τὸ κάτωθι ποίημα (ψαλέν πρώτην φοράν ἐν Σερβίοις κατά τὴν ταφήν τῶν ἀτυχῶν ἐκείνων θυμάτων) και κατασυγκινῆσαν μέχρι δακρύων τοὺς παρισταμένους.

«Ξυπνάτε ἀπ’ τὰ μνήματα άδικοσκοτωμένοι

νὰ δῆτε τὴν πατρίδα σας ἐλευθερωμένη.

Ξυπνᾶτ’ ἀπ’ τα μνήματα ὡς πότε σεῖς ῥαγιάδες

ξυπνᾶτε κι’ἧλθε ἡ πασχαλιά˙ χάθηκαν οἱ αγάδες…».

Μετά τη Βέροια, ο Σπύρος Ματσούκας συνέχισε να πολεμά και να παιανίζει ως νέος Τυρταίος για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, της Φλώρινας, των Ιωαννίνων και αργότερα κατά τον Β’ Βαλκανικό πόλεμο έφτασε μέχρι την εσχατιά της Ελλάδας… Επαναστρατεύθηκε σε “Εθναποστολική” δράση μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, σε ηλικία 49 ετών, δίπλα στους στρατιώτες της “Στρατιάς του Έβρου” !

Προς όσους σπεύσουν επιδερμικά να τον χαρακτηρίσουν ως έναν ακόμη “στείρο-άκρατο εθνικιστή”, κάνω την προτροπή να μελετήσουν το εξίσου πλούσιο κοινωνικό έργο του “ιδιόρρυθμου ποιητή”, την ίδρυση και προσφορά του “Λευκού Σταυρού”, κλπ. Σύντομα, ελπίζω, θα έχουμε την ευκαιρία να διαπιστώσουμε αβίαστα ότι ο πατριωτισμός (αγάπη προς τα πατρώα) δεν είναι μονοσήμαντη συνάρτηση με τον κακώς νοούμενο στις μέρες μας εθνικισμό…

Χρόνια πολλά Βεροιείς! Να είναι για πάντα ελεύθερη η πόλη της Βέροιας!!!

Προτεινόμενη βιβλιογραφία για μελέτη:

Ζαναντρίς (1958). «Ο Εθναπόστολος Σπύρος Ματσούκας», Αθήνα

Λαϊνάς Θεόκτιστος (1962), «Σπ. Ματσούκας, ο ρουμελιώτης εθναπόστολος και ποιητής», Αθήνα

Καραπέτσας, Αθανάσιος (2009), «Σπύρος Ματσούκας : Ο Άγνωστος Εθναπόστολος», εκδότης «Μπατσιούλας», Αθήνα

Γιάννης Δημ. Παπαναγιώτου (2012), «Σπύρος Ι. Ματσούκας. Ο Εθνικός ζητιάνος και Σαλπιγκτής της Λευτεριάς», Λαμία

Ο λησμονημένος «βάρδος» της απελευθέρωσης της Βέροιας