Γράφει ο Θωμάς Γαβριηλίδης
ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΔΟΥΣΑ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ
Το 1992, όταν υπηρετούσα ως Διευθυντής στο Εσπερινό Γυμνάσιο-Λύκειο Βεροίας, μου είχε προσφέρει τιμής ένεκεν η κ. Αργυρώ Β. Τατάκη ένα Ανάτυπο από τα «Μελετήματα» του Κ.Ε.Ρ.Α. τόμος 10/1990 της εργασίας της «The Medousa of Beroea: A Historical interpretation», από την περίληψη του οποίου, τη γραμμένη στα Ελληνικά, θεωρώ χρήσιμο να παρουσιάσω στους φίλους αναγνώστες μερικά σημεία, τα εξής:
1. Το σημαντικότερο γλυπτό από τη Βέροια (είναι) η κολοσσική κεφαλή της Μέδουσας, η οποία βρέθηκε κοντά σε πύργο του αρχαίου τείχους (γύρω στα 1944). Είναι η μεγαλύτερη κεφαλή που έχει σωθεί στον ελληνικό κόσμο από την αρχαιότητα.
2. Από τα σωζόμενα κολοσσικά γλυπτά η Μέδουσα της Βέροιας μπορεί να συγκριθεί με την κεφαλή του Ηλίου από τη Ρόδο, και την κεφαλή του Μ. Αλεξάνδρου από το Πέργαμο.
3. Το μέγεθος δεν είναι ασφαλώς το μόνο εντυπωσιακό στοιχείο αυτού του ωραία δουλεμένου κεφαλιού, που δίκαια διεκδικεί τη θέση του στην ιστορία της Ελληνικής τέχνης.
4. Συζητείται η χρονολόγηση του έργου στους ελληνιστικούς χρόνους και συμπεραίνεται ότι ακόμη κι αν πρόκειται για ένα μεταγενέστερο αντίγραφο ελληνιστικού έργου παραμένει πολύ κοντά στο πρωτότυπο.
5. Εκτός από την πιθανή τοποθέτησή της σε πύλη του τείχους, εξετάζεται η δυνατότητα να κοσμούσε το κέντρο του αετώματος ή τον εξωτερικό τοίχο ενός οικοδομήματος που θα σχετιζόταν με τη λατρεία του Περσέως. Το πλησιέστερο με της Βεροίας παράδειγμα θα ήταν πιθανώς αυτό στο Ν. τείχος της Αθηναϊκής Ακρόπολης, πάνω από το θέατρο του Διονύσου, δώρο του Αντιόχου Δ΄ του Επιφανούς (170 π.Χ.).
6. Δεν θα μπορέσουμε ίσως ποτέ να ορίσουμε πού ακριβώς στεκόταν η Μέδουσα της Βεροίας, φαίνεται όμως αρκετά σίγουρο ότι η θέση της στη πόλη συνδέεται με τους χρόνους κατά τους οποίους ο άνδρας που έφερε το όνομα του ήρωος – που ήταν το πρότυπο του νέου άνδρα που με επιτυχία ξεπερνάει εμπόδια – ήταν διάδοχος σε ένα θρόνο με ένδοξο παρελθόν. Ο συμβολισμός της κολοσσικής αυτής αποτροπαϊκής κεφαλής κατά την παραμονή της τελικής αντιπαράθεσης με την Ρώμη δεν είναι δυνατόν να αγνοηθεί.
ΓΟΡΓΟΝΕΙΟ – ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ
Το Γοργόνειο ως σύμβολο φαίνεται ότι ξεκίνησε από τους Χετταίους, διαδόθηκε στους λαούς της Μικρασίας και έφτασε στην Ελλάδα σε προμυκηναϊκούς χρόνους.
Στην αρχαιότητα το Γοργόνειο εμφανίζεται με τρεις τύπους, τους εξής:
α. Αρχαϊκός τύπος, Μέδουσα ειδεχθής μορφή.
β. Μεταβατικός τύπος. Εμφανίζεται κατά τα χρόνια των Περσικών Πολέμων.
γ. Ωραίος τύπος. Αυτός εμφανίζεται τον 5ο π.Χ. αιώνα (χρυσός αιώνας του Περικλή) και επικρατεί και κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα (τον αιώνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου).
Από τα αρχαία Γοργόνεια άλλα έχουν φίδια αντί για μαλλιά και άλλα όχι. Μερικά έχουν στο μέτωπο κέρατα. Σ’ άλλα από την κορυφή του κεφαλιού ξεπετιούνται δύο φτερά. Άλλα στέφονται και από το Ηράκλειον άμμα (τον Ηράκλειο κόμπο).
Κατά τους Περσικούς Πολέμους παρουσιάστηκε ο μεταβατικός τύπος. Η άγρια έκφραση της αρχαϊκής Γοργόνας τώρα γίνεται πιο ανθρώπινη και η Γοργόνα παρουσιάζεται ως σκεπτόμενη, ώσπου, στα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα διαμορφώνεται ο ωραίος τύπος της Γοργόνας, Μέδουσας, της οποίας το κάλλος διακρίνεται σε ήρεμο και σε παθητικό. Αντιπροσωπευτικό δείγμα Γοργόνας Μέδουσας με ήρεμο κάλλος θεωρείται η Μέδουσα Rontanini που βρίσκεται σε Μουσείο του Μονάχου (Γερμανία).
Στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου επικρατεί ο ωραίος παθητικός τύπος, ο οποίος διακρίνεται σε γλυκύ παθητικό και σε βίαιο παθητικό.
Παράλληλα υπάρχουν και άλλοι τύποι γοργονείων, όπως π.χ. το Διονυσιακό Γοργόνειο, το Θαλασσίου δαίμονος Γοργόνειο κ.ά.
Επειδή τα Γοργόνεια πιστευόταν ότι προστάτευαν από το κακό μάτι, συνόδευαν και τους Έλληνες και τους Ρωμαίους σ’ όλες τις ενέργειες της ζωής τους. Τα έβαζαν στα ρούχα, στα κοσμήματα, στον οπλισμό, στα εργαλεία, στις ιπποσκευές, σε έπιπλα, σε αγγεία, καθρέφτες, λυχνάρια, σε ναούς, κτίρια, πλοία, νομίσματα και σε τάφους και σαρκοφάγους. Περίοπτα Γοργόνεια (εγκόλπια-φυλαχτά) υπήρχαν και στο Βυζάντιο.
ΣΑΡΚΟΦΑΓΟΣ ΜΕ ΓΟΡΓΟΝΕΙΟ ΑΡΧ. ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΕΡΟΙΑΣ
Στον υπαίθριο χώρο του Αρχαιολογικού Μουσείου Βεροίας μπροστά από την ανατολική περίφραξη εκτίθεται κα μία μαρμάρινη σαρκοφάγος (σχήματος ορθογωνίου παραλληλογράμμου). Μια γιρλάντα από άνθη και καρπούς διατρέχει όλες τις πλευρές της. Σε κάθε γωνία της υπάρχει ανάγλυφη ταυροκεφαλή, ενώ στο κέντρο των μακριών πλευρών υπάρχει ανάγλυφο Γοργόνειο. Από τα δύο Γοργόνεια της σαρκοφάγου αυτό το ευρισκόμενο στην πρόσοψή της είναι πληρέστερο.
Τα χαρακτηριστικά του προσώπου της Γοργόνας Μέδουσας είναι ανθρώπινα (φυσιολογικά). Το Γοργόνειο είναι μάλλον του ωραίου παθητικού τύπου. Έχει μαλλιά σγουρά και πάνω από το μέτωπο ξεπροβάλλουν τα κεφάλια δύο φιδιών, ενώ από την κορυφή της κεφαλής, εκεί που η κολοσσιαία Μέδουσα φέρει δύο οπές για την τοποθέτηση κάποιου μεταλλικού μάλλον εξαρτήματος, αυτό φέρει, όπως φαίνεται, δύο φτερά μικρά. Όλο το Γοργόνειο περιβάλλεται από μια ταινία (υφασμάτινη) ανάγλυφη η οποία δένεται στο λαιμό, κάτω από το πηγούνι. Πάνω από τα «φτερά» του κεφαλιού υπάρχει το «Ηράκλειον άμμα», ο κόμπος του Ηρακλή. Η ανάγλυφη διακόσμηση της σαρκοφάγου συμπληρώνεται με ταινίες και ρόδακες.
Ας σημειωθεί ότι το Γοργόνειο της σαρκοφάγου που προσπάθησα να περιγράψω πιο πάνω, δεν μοιάζει καθόλου με το κολοσσιαίο Γοργόνειο της Μέδουσας της Βέροιας.
Η ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ ΜΕΔΟΥΣΑ
Το θηλυκό όνομα «η Μέδουσα» είναι η ουσιαστικοποιημένη μετοχή του απαρχαιωμένου ρήματος μέδω=κυβερνώ, είμαι άρχοντας, κύριος, φύλακας φρουρός, βασιλεύω. Μέδουσα=αρχόντισσα, φύλακας, φρουρός κ.λπ. Μετοχή: μεδέων-μέδων, μεδέουσα-μέδουσα, μεδέον-μέδον.
ΓΟΡΓΟΝΑ-ΓΟΡΓΟΝΙΑ-ΓΟΡΓΟΝΙΟΣ
Όταν η Γοργόνα καθιερώθηκε ως σύμβολο ομορφιάς, ήταν επόμενο να παραχθούν από το όνομά της διάφορα ονόματα ανθρώπων, μερικοί μάλιστα από τους οποίους έγιναν και Άγιοι του Χριστιανισμού, οι εξής:
1. Γοργονία, οσία, αδερφή Γρηγορίου Θεολόγου (23 Φεβρουαρίου), 2. Γοργόνιος, μάρτυς (28 Δεκεμβρίου), 3. Γοργόνιος, μάρτυς (9 Μαρτίου) και έτερος Γοργόνιος μάρτυς την ίδια ημερομηνία.
Από τότε φαίνεται ότι καθιερώθηκε και η εκδήλωση θαυμασμού «Γοργόνα μου!».
Συνεχίζεται
