Του Χρήστου Μπλατσιώτη
Με αφορμή το δημοσίευμα του «Λαού» της Τρίτης 27 Σεπτεμβρίου, στη στήλη «τα λαϊκά μας» και το σχόλιο για την «Κόρη της Βέροιας» με τον ευφάνταστο τίτλο «Δεσποινίς ετών 39…», το οποίο αναφέρεται στα χρόνια που το αντίγραφο του αγάλματος είναι τοποθετημένο στο πάρκο της Ελιάς, προχώρησα σε ένα ρεπορτάζ με στοιχεία για την ιστορία του πρωτότυπου αγάλματος και στη διαδρομή του, από τη Βέροια όπου βρέθηκε το 1909 μέχρι το Μόναχο όπου βρίσκεται σήμερα.
Το πρωτότυπο άγαλμα της «Κόρης της Βέροιας» είναι ορειχάλκινο (μπρούντζινο) μικρό άγαλμα ύψους μόλις 25 εκατοστών που απεικονίζει μια γυμνή νεαρή γυναίκα. Στην αρχική μορφή του, το άγαλμα πρέπει να ήταν γυαλισμένο σε χρυσή απόχρωση ενώ βρέθηκε χωρίς τα χέρια που σύμφωνα με ειδικούς είχαν κατασκευαστεί ξεχωριστά, με το αριστερό να στηρίζεται σε κολώνα και το δεξί να κρατά καθρέπτη, ενώ έχει και υποδοχή για να στηρίζεται σε μεγάλη βάση. Οι αρχαιολόγοι εκτιμούν επίσης ότι είχε ασημένια μάτια και ασημένιες λεπτομέρειες στο κάλυμμά που έχεις το κεφάλι. Δεν υπάρχουν στοιχεία, ούτε για τον γλύπτη, ούτε για τον τόπο της προέλευσής του, ούτε για τον σκοπό της κατασκευής του.
Το άγαλμα «εμφανίστηκε» για πρώτη φορά το έτος 1909 ως έκθεμα του Αρχαιολογικού Μουσείου του Μονάχου, γνωστού ως «Γλυπτοθήκη Μονάχου» (Glyptothek - München), του παλαιότερου μουσείου της πόλης όπου φυλάσσονται συλλογές με ελληνικές και ρωμαϊκές αρχαιότητες. Παρουσιάστηκε από το μουσείο με τον τίτλο «Mädchen von Beröa» («Κόρη της Βέροιας») κι έκτοτε καθιερώθηκε με αυτή την ονομασία. Σήμερα αποτελεί ένα από τα προβεβλημένα εκθέματα του Μουσείου, είναι κύριο θέμα μουσειακών καταλόγων και συναφών εκδόσεων καθώς και βασικό θέμα «σπουδής» σεμιναρίων, εκθέσεων και άλλων εκδηλώσεων ενώ αντίγραφό του (σε πραγματική διάσταση) πωλείται από το τμήμα αναμνηστικών του Μουσείου, έναντι 220 ευρώ.
ΣΤΟ ΜΟΝΑΧΟ ΜΕΣΩ… ΑΡΧΑΙΟΚΑΠΗΛΕΙΑΣ
Η γερμανική αρχαιολογική αποστολή στην Ελλάδα, που επισήμως είναι παρούσα στη χώρα από το έτος 1874, δεν είχε ανασκαφικό έργο στην περιοχή της Ημαθίας και θεωρείται ότι η «Κόρη της Βέροιας» έφθασε στο μουσείο του Μονάχου μέσω μιας οδού αρχαιοκαπηλίας. Δεν αποκλείεται το άγαλμα να βρέθηκε στη Βέροια ίσως και χρόνια πριν «μετακινηθεί» στο Μόναχο ή ακόμη να βρέθηκε σε άλλη περιοχή πριν καταλήξει στη Βέροια. Σε κάθε περίπτωση, λόγω της επωνυμίας που έλαβε από τους Γερμανούς ως «Mädchen von Beröa» καθιερώθηκε να θεωρείται ότι έχει προέλευση τη Βέροια κι έτσι παραμένει.
Αναφερόμαστε σε μια εποχή που η Βέροια όπως και όλη η ευρύτερη περιοχή εξακολουθούν να ανήκουν στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και είναι μια εποχή (μεταξύ του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα) όπου η «μετακίνηση» αρχαιοτήτων εκτός Ελλάδος βρίσκονταν στο αποκορύφωμά της, είτε με τη σύμφωνη γνώμη της Αυτοκρατορίας είτε μέσω της λεηλασίας των αρχαιοκαπήλων. Εκείνη την περίοδο «μετακινήθηκαν» στο Παρίσι, η Νίκη της Σαμοθράκης και η Αφροδίτη της Μήλου, τότε «μετακινήθηκε» στο Βερολίνο και ο Βωμός της Περγάμου, τότε «μετακινήθηκαν» στο Μόναχο ο Κούρος της Τενέας, η Αφροδίτη της Κνίδου και άλλες αρχαιότητες, τότε «μετακινήθηκε» στο Βερολίνο από τον Σλήμαν, ο «θησαυρός της Τροίας» και άλλα πολλά. Κάπως έτσι φαίνεται ότι «μετακινήθηκε» στο Μόναχο και το άγαλμα από τη Βέροια.
ΙΣΩΣ ΚΑΙ ΑΓΑΛΜΑ ΤΟΥ 5ου π.Χ. ΑΙΩΝΑ,
ΙΣΩΣ ΚΑΙ Η «ΑΦΡΟΔΙΤΗ» ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ
Η «Κόρη της Βέροιας» χρονολογείται, κατά μία άποψη, στον 5ο αιώνα π.Χ. δηλαδή στην εποχή που στο Μακεδονικό θρόνο βρίσκονταν ο Αρχέλαος Α’, γνωστός για το ενδιαφέρον του προς την τέχνη και οικοδεσπότης διάσημων καλλιτεχνών της εποχής στο παλάτι της Πέλλας, με αντίστοιχη επιρροή και στην καλλιτεχνική δημιουργία γειτονικών πόλεων όπως η Βέροια. Άλλη άποψη ειδικών χρονολογεί το άγαλμα, σε κάπως νεότερη εποχή, στους Ελληνιστικούς χρόνους και στην εποχή της Δυναστείας των Αντιγονιδών, τότε που η Βέροια, ο τόπος της καταγωγής τους, είχε επίσης μια εξέχουσα καλλιτεχνική παρουσία.
Η άποψη ότι το άγαλμα μπορεί να είναι δημιούργημα του Πολύκλειτου, κορυφαίου γλύπτη του 5ου π.Χ. αιώνα ή μεταγενέστερων εκπροσώπων της ίδιας σχολής, δεν βρίσκει πολλούς υποστηρικτές, όμως οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν με την άποψη ότι η «Κόρη της Βέροιας» με τον τρόπο που στέκεται γυμνή αμέσως μετά την έξοδο από το λουτρό της, με σκυμμένο το κεφάλι αλλά εμφανώς φιλάρεσκα, θυμίζει τη θεά Αφροδίτη. Είναι μάλιστα σπουδαία η περιγραφή της «Κόρης της Βέροιας» από ειδικούς της αρχαιοελληνικής τέχνης που αναλύοντας τον τρόπο που στέκεται υποστηρίζουν ότι μιμείται ακριβώς, γνωστά μοτίβα της θεάς του έρωτα και παρουσιάζεται με όλη της τη νεανική ομορφιά της, βγαίνοντας από το μπάνιο με τρόπο που αφηγηματικά νομιμοποιεί το γυμνό της. Κι αυτός είναι ο λόγος που ορισμένοι περιέγραψαν το άγαλμα και ως «Beroia Aphrodite Figur Statue» (Αφροδίτη της Βέροιας).
Στη γερμανική ιστοσελίδα «Bavarikon» όπου περιλαμβάνονται καταγραφές του πολιτισμικού πλούτου και των μνημείων που προέρχονται ή φιλοξενούνται από τη Βαυαρία βρίσκεται και η παρακάτω χαρακτηριστική περιγραφή για την «Κόρη της Βέροιας»:
«Η Κόρη της Βέροιας: Το αγαλματίδιο είναι ένα μπρούτζινο αριστούργημα της ελληνιστικής τέχνης που χρονολογείται γύρω στο 100 π.Χ. και βρέθηκε στην πόλη Βέροια, στην βόρεια ελληνική περιφέρεια της Μακεδονίας. Το λιγότερο διαβρωμένο πίσω μέρος του αγάλματος αποκαλύπτει την εξαιρετική του ποιότητα. Τα μάτια και οι λεπτομέρειες του καλύμματος που καλύπτει τα μαλλιά της κόρης ήταν ένθετα από ασήμι και έτσι έρχονταν σε αντίθεση με την γυαλιστερή χρυσο-μπρούτζινη επιφάνεια του αγάλματος. Παρουσιάζεται ως μια νεαρή γυναίκα που μόλις βγήκε από το μπάνιο. Δεν έχει ντυθεί ακόμα. Τα μαλλιά της είναι κρυμμένα κάτω από ένα κάλυμμά. Πιστεύεται (από τους αρχαιολόγους) πως αρχικά στήριζε το χαμένο αριστερό της χέρι σε μια κολόνα και κοίταζε τον εαυτό της σε έναν καθρέφτη που κρατούσε στο δεξί της χέρι. Ο δε κορμός του αγαλματιδίου μοιάζει με σύγχρονη σπουδή γλυπτικής στο «γυμνό» ενώ ως έργο της αρχαιότητας μοιάζει να απεικονίζει την ίδια την Αφροδίτη, τη θεά της ομορφιάς. Σε ένα γλυπτό προς το οποίο, ο θεατής της εποχής δεν θα έριχνε το βλέμμα του με πόθο ή ηδονή αλλά με τη λατρεία της παντοδύναμης δύναμης της αγάπης»
Ο Τ.Ο.Β. ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΕ ΤΟ ΑΝΤΙΓΡΑΦΟ
ΚΑΙ Ο ΘΩΜΑΣ ΒΑΦΕΙΔΗΣ ΤΟΥ ΕΔΩΣΕ ΠΝΟΗ
Υπάρχει ένα πλήθος ελληνικών και ξένων βιβλιογραφικών αναφορών γύρω από την «Κόρη της Βέροιας», ως παρουσιάσεις για τα εκθέματα της Γλυπτοθήκης του Μονάχου, ως περιγραφές του γλυπτού και ως απόψεις περί της προέλευσής και του δημιουργού του. Είναι εκδόσεις που χρονολογούνται από τις αρχές του 20ου αιώνα (ενδεικτικά, W. H. Schuchhard, ‘Das badente Màdchen’, Die Antike 12, Berlin 1936 και Ch. Picard, Manuel d’ archéologie grecque II, Paris 1939) ενώ ανάμεσα στην ελληνική βιβλιογραφία ξεχωρίζει και η λεπτομερής περιγραφή της «Κόρης» που κάνει ο Βεροιώτης ιστορικός Γιώργος Χιονίδης, στο μνημειώδες έργο του «Ιστορία της Βέροιας, 1ος τόμος» (Βέροια, 1960). Χρονολογικά είχε προηγηθεί η παρουσίαση του αγάλματος από τον σπουδαίο αρχαιολόγο Γιώργο Μπακαλάκη, με τίτλο «Η Κόρη της Βέροιας» που δημοσιεύθηκε στο «Μακεδονικό Ημερολόγιο» του 1953 ενώ πιο σύγχρονες αρχαιολογικές αναφορές για το ίδιο άγαλμα περιλαμβάνονται και σε μελέτες που έχει δημοσιεύσει η αρχαιολόγος- ιστορικός Αργυρώ Τατάκη για τη Βέροια και τις αρχαιότητές της, καθώς και άλλοι ερευνητές.
Πέρα όμως από τις επιστημονικές, αρχαιολογικές και ιστορικές αναφορές στην «Κόρη της Βέροιας», το Καλοκαίρι του 1981, ο Τουριστικός Όμιλος Βέροιας αποφάσισε να δώσει μια διαφορετική διάσταση σε σχέση με την ύπαρξη του αγάλματος. Η τότε διοίκηση του Ομίλου, που είχε αναλάβει καθήκοντα από τις αρχές του ίδιου έτους, με πρόεδρο τον συνθέτη και δημοσιογράφο Γιώργο Καλογήρου, είχε την ιδέα να χρηματοδοτήσει την κατασκευή ενός αντιγράφου του αγάλματος (κι αυτό μπρούτζινο), με σκοπό να τοποθετηθεί στο κέντρο του σιντριβανιού που υπήρχε στην πλατεία Ελιάς ώστε να έχει την προβολή που του αξίζει και στην πόλη της καταγωγής του. Η πρόταση αυτή, αφού τεκμηριώθηκε πλήρως, τέθηκε προς έγκριση από το δημοτικό συμβούλιο Βέροιας, το οποίο αμέσως «άναψε» το πράσινο φως κι έτσι ξεκίνησε η υλοποίησή της.
Το έργο ανατέθηκε στον σπουδαίο Βεροιώτη καλλιτέχνη, Θωμά Βαφείδη και αφού πρώτα αποτυπώθηκε φωτογραφικά η «Κόρη της Βέροιας» μέσω μιας επίσκεψης στο Μόναχο ειδικά για τον σκοπό αυτό, ξεκίνησε η κατασκευή του αντιγράφου της, σε μεγαλύτερο μέγεθος από το πρωτότυπο και με βάθρο που θα μπορούσε να το στηρίξει και να το αναδείξει.
Ο Θωμάς Βαφείδης, διαχρονικός συνεργάτης του Τουριστικού Ομίλου Βέροιας από την εποχή των «Φεστιβάλ Παραγωγής» ως δημιουργός των εκπληκτικών αρμάτων των παρελάσεών τους, έδωσε την ψυχή του ως καλλιτέχνης και με περίσσευμα ταλέντου σμίλεψε ένα αντίγραφο της «Κόρης της Βέροιας» που μόνο η πνοή του έλλειπε. Με αποτέλεσμα, δύο χρόνια μετά, τον Σεπτέμβριο του 1983, το αντίγραφο της «Κόρης της Βέροιας» να βρίσκει τη θέση του, στο κέντρο του σιντριβανιού της πλατείας Ελιάς και να αποτελεί το νέο κόσμημα της πόλης.
Δεσποινίς ετών 39 γίνεται λοιπόν από φέτος η «Κόρη της Βέροιας», τουλάχιστον σε σχέση με τον βίο της, μια στο παλιό σιντριβάνι και μια στα διάφορα γρασίδια του πάρκου της Ελιάς. Διότι εκεί στο Μόναχο, η ξενιτεμένη αδελφή της ξεπέρασε τα 100 χρόνια της, ζωή να΄χει.
