ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ Δ. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΥ
[…] μετά τα γεγονότα ταύτα συνέχεισαν την φρούρησιν πάλιν έως ότου ήλθε ο Αύγουστος, όπου άρχησαι ο πόλεμος της καταστροφής. η δωδεκάτη μεραρχία που υπηρετούσα εγώ κράτησαι δύο ημερόνυκτα την γραμμήν αλλά δεκαπλάσιαις δυνάμεις μας επιτείθονταν και έσπασε η γραμμή χωρίς να έλθουν άλλαις ενυσχείσεις διότι εμάχοντο εις το μέτωπον της Αγκύρας κατ’ αυτήν την μάχην τραυματίσθηκα ελαφριά εις την αριστεράν χείρα και φεύγοντας φθάσαμε στα στενά του Τουλού μπουνάρ όπου τραίνο και αυτοκίνητα περνούσαν μέσα από δύο βουνά. εκεί μας κυκλώσαν και πολλοί Στρατιώται εφωνεύθησαν και συνελήφθησαν οι τρείς Στρατηγοί Τρικούπης Διγενής και Διμαράς οσάν να το είθελαν, και μετά δρόμο για την Σμύρνην που ούτε αξιωματικούς είχαμε ούτε δρόμους γνωρίζαμε ευτυχώς στον Δρόμον γνωρίσαμε κάτοι μικρασιάτες και μετά την μάχην του Τουλού μπονάρ μέσα από τα βουνά βγήκαμε στο Ουσάκ μία πόλις με πενήντα χιλιάδες κατοίκους Τούρκους και αρμεναίους και απ εκεί στην Φιλαδέλφειαν όπου είχε διακλάδωσιν δρόμου για την Σμύρνην. αλλά ημείς κάναμε λάθος και πήραμε άλλον δρόμον και βγήκαμε στην Μαγνησία εκεί μας χτήπησαν άλλοι αντάρτες του Πεχλιβάν τσαούση οιποικό αλλά τους κτυπήσαμε και ημοίς και έφυγαν και προχωρήσαμε για την Σμύρνην διαλυμένοι από ταις αρχές περί τους διακοσίους πεντήκοντα
ΧΜΑ- βαδίζοντας για την Σμύρνη είχε όμως μεγάλην απόστασιν περί τα 600 χιλ.νυστικοί τρώγοντας ότι βρήσκαμε Γαλαίτες ολίγες είχαμε μόνον με τις κολοκύθες και ρόκες καλαμπόκια και σταφίδες από τα σπίτια ότι βρίσκαμε και γεμάτοι ψύρες και σκόνες μετά από [δυσανάγνωστο] φθάσαμε στην Σμύρνη στο Σιδ. Σταθμό ριχθή καμε [δυσανάγνωστο] κοραμάνες αλλά μουχλιασμένες και ταις τρώγαμε από πολλή πείνα και κοιμηθήκαμε στα πεζοδρόμια την νύκτα ήλθε ιπποικό απόσπασμα από φαντάρους Σμυρνιούς και μας πέρναν τα όπλα και ταις σφαίρες για να κρατήσουν δήθεν άμυνα αυτοί
ΧΜΗ- μετά πορείαν δέκα οκτώ ημερών από Αφιόν καρά χισάρ φθάσαμε στην Σμύρνην εκεί κοιμηθήκαμε το βράδυ στα πεζοδρόμια νυστεικοί και γεμάτοι ψείρα το πρωϊ οι αγγλογάλοι δεν μας άφησαν να μπούμε στα πλοία και μας έστειλαν στο Τσεσμέ Νέα Κρίνη. μπήκαμε το πρωϊ στα πλοία και βγήκαμε στην Χίον και εκεί καθήσαμε πέντε ημέραις
ΧΜΑ- εμάς δε στα πλοία δεν μας ήθελαν να μπούμε μας έστειλαν 20 ώραις μακρυά στον Τσεσμέ Κρήνη και αφού με πολλύν κόπο πηγαμε στην άλλην ημέραν μας παρέλαβε το πλοίον από ταις μαούνες διότι δεν είχε λιμάνι να πλησιάση το πλοίον και μας κατέβασεν στην Νήσον Χίον εκεί καθήσαμε τρείς ημέραις με 100 Γραμμάρια ψωμί ξερό μετά μας φόρτωσαν σε ένα υπεροκιάνιον τρείς χιλιάδες πεντακόσιοι φαντάροι και μας έφεραν στην Θεσ/νίκην τα δε άλογα και τα αυτοκίνητα τα κατέστρεψαν επί τόπου περί 3000 χιλ. άλογα τα σκότωσαν με τα πολυβόλα να μην τα πάρουν οι Τούρκοι και έτσει έληξε [δυσανάγνωστο] η Μικρασιατική Καταστροφή.
ΧΜΗ- πήραμε ψεύτικα απολυτήρια και στας 28 Αυγούστου φθάσα με στην Θεσ/νίκην με το Γερμανικό πλοίο Βασίλεισα Σοφία, το βράδυ μείναμεν στην Θεσ/νίκην και το πρωϊ στο χωργιό [Γιδά] όπου στο Σταθμό μας περίμεναν δύο χιλιάδες χωρικοί γυνέκαις και παιδιά. πήγα μετά στο σπήτι άλαξα καθαρίσθηκα από ταις ψείραις.
ΗΜ- Ήρθαμε τέλη Αυγούστου. [από τα 10 πιδιά που πήγαν σκοτώθκε] ένας Ροτσιόπουλος. Κι ένας άλλος Αντώνιος Παπαθανασόπουλος κι αυτός σκοτώθκε. Αυτοί οι δύο [από τον Γιδά].
ΧΜΗ- και σε ολίγες ημέραις ήλθε Διαταγή να πάμε πάλιν να καταταγούμεν οι κλάσεις 19 - 20 - 21 και 22 και πήγαμε στα έμπαιδα λόχον προσκολήσεως πλην των φονευθέντων Αθ. Ρότσιου Αντωνίου Παπαθανασοπούλου κι Ιωάννου Μαλιώτα. στην Θεσ/νίκην πήγαμε στον λόχον προ[σ]κολήσεως στην Τούμπα και απ εκεί αποστολαίς εγώ πήγα στην Βέτρινα <χατζή μπεκλή[>] εις τον Σύν/μα Σιδηροδρόμων και μετά με έστειλαν στον λόχον στην Άγγιστα Γραμματέας είχαμε δώσει μερικοί δείγμα Γραφής και μετά από τον λόχον στην Άγγιστα μας έστειλε ο λοχαγός στην Ξάνθη καθημερινώς στο Συν/μα αντιγραφέα Δ/γών και μετά την παρέλευσιν έτους το Σεπτέμβριον το 1923 απελήθην. / [υπογραφή] Γρηγόριος Μοσχόπουλος ή Παπαντωνίου».
Επίσης υπάρχει και μία ενθύμηση του ιερέα ΠΑΠΑΝΤΩΝΗ ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΥ σε παλαίτυπο εκκλησιαστικό βιβλίο του Γιδά (πρώτη δημοσίευση «ΠΟΛΙΤΗΣ» 174/25.2.1994 και μετά στο τρίτο βιβλίο μου «Ρουμλουκιώτικα σημειώματα 1989-1995», σελ. 68), όπου αναφέρεται: «Η επίθεσις εις το μέτωπον της Μικράς Ασίας προς την Αγκυραν άρχισε εκ μέρους των ημ. στρατευμάτων την 8ην Μαρτίου 1921 επί βασιλείας του Κωνσταντίνου ΙΒ’ Ο ιερεύς Αντώνιος Μοσχόπουλος». [Ο παπΑντώνης είχε τότε στο μέτωπο της Μ. Ασίας τον γιό του Γρηγόριο Αντ. Μοσχόπουλο, οπότε ήταν φυσικό να έχει ιδιαίτερο προσωπικό λόγο να καταγράφει τα νέα που μάθαινε για τις εκεί στρατιωτικές επιχειρήσεις.]
Οι Γιδιώτες στρατιώτες διατηρούσαν αλληλογραφία με τους συγγενείς τους στο χωριό. Μάλιστα ο Ανδρέας Δ. Κυρόπουλος, στα επίσης χειρόγραφα απομνημονεύματά του (φωτοαντίγραφα των οποίων μου έδωσε το 1993), αναφέρει αφήγηση του Γρηγ. Α. Μοσχόπουλου, ότι ο στρατιώτης ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΥΓΚΑΣ του Ζήση, σε επιστολή που έστειλε τότε από την Μικρά Ασία έγραφε μεταξύ άλλων: «[...] Γράψε μου αγαπητή μου μητέρα, ποιός γεμίζει το φ’τσί [βαρέλι σε κάρο για μεταφορά πόσιμου νερού] από το ποτάμι και ποιός κοιμάται στην κουνουπιέρα μου [...]».
Ο ΜΠΕΚΙΑΡΗΣ ΘΩΜΑΣ του Βασιλείου και της Ελένης [από το Νεοχώρι] στην από 20.04.1991 ηχογραφημένη μαρτυρία του για τα γεγονότα της Μικρασίας μου ανέφερε τα εξής: «[…] Το 1919 τσι δυό Μαίου κήρυξε ο Βενιζέλος, τιλείωσι ο ευρωπαϊκός πόλιμος, μας έδουσαν τί μας έδουσαν τότι, στη Μικρά Ασία, την Ιουνία και την Ανατολική Θράκη μέχρι κουντά στη Κουνσταντινούπολ’, με τη συνθήκη των Σεβρών ήταν με ποιά της Λωζάνης ξιέρω γώ; Το 1919 2 Μαίου κηρύχθηκε ο πόλιμος. Γιατί, να πάμε στη Μικρά Ασία; Βρέ ελάτε, ο Βενιζέλος εκεί ήταν σφάλμα. Εσείς μας τα δίν’τε αυτά. Ελάτε εσείς μπροστά οριοθετείστε τα σύνορά μας και να βάλουμε εμείς του στρατό, τα φυλάκια. Όχι να πάμε να τα πάρουμε με πόλιμο. Τα δίνουν οι Τούρκοι έτσι; Πρέπει να πολεμήσουμι, κι όπως πολεμήσαμε. Γιατί να πάμε να κάνουμε αποβίβαση στη Σμύρνη και να σκοτωθεί τόσος κόσμος […]».
Ο ΚΑΤΣΑΒΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ του Δημητρίου και της Χάιδως στην από 06.11.97 ηχογραφημένη μαρτυρία του έχει πεί τα εξής: «Είμαι 97 χρονών και πήγα στρατιώτης το ‘22. Εκείνα τα χρόνια όσο ήθελαν μας έγραφαν. Εδώ γεννήθηκα, στα Παλατίτσια. Ιγώ ήμαν ικεί στο Τυρολόη. Ήτανε ι Σωτήρ’ς ι Ντάλας, ι Γιάνκος, μαζεύφκαμε στο Τσαΐρ Ντερέ για να πάμε να χτυπήσουμε τη Κωνσταντινούπολη. Ειχάμι δυό μεραρχίες ήτανε εκεί πέρα για να πάμε να χτυπήσουμε τη Κωνσταντινούπολη. Έρχεται η διαταγή νύχτα, χαλάσαμι τ’ς σκηνές, να πάμι να χτυπήσουμι. Έρχεται ασύρματος τον είχαμε μέσα στο ρεύμα ικεί, έρχεται ασύρματος «εάν κινήσετε να χτυπήσετε την Κωνσταντινούπολη, είμιστι έτοιμη η Γαλλία για να μας χτυπής(ει)» κι έτσι ‘πισθοχωρέσαμι, ήρθαμε πάλι εδώ στην Αδριανούπολη δώθε. Για την Κωνσταντινούπολη δε μας άφησαν να πάμε να τη χτυπήσουμε. Και γυρίσαμε εδώ και μετά μας κορόϊδεψαν, ξανά μας λένε θα πάτε πίσω. Ξανακινήσαμε να πάμε πίσω, μας γυρίσαν πίσω ‘πισθοχωρέσαμι γιατί ρίχ’καμι από δώθε μεριά. Και τώρα από πέρα μεριά από κεί οι Έλληνες, Σαράντα Εκκλησίες, Ανακτόριο, Τυρολόη, μεγάλες πολιτείες, έμειναν όλοι οι Έλληνες ικεί. Είναι μέσ’ στην Τουρκία ήντις τώρα. Η Κωνσταντινούπολη, είναι λίγοι [Έλληνες] μέσα κεί;[…]».
Η οδύνη των Ρουμλουκιωτών για την Μικρασιατική Καταστροφή και την βαρειά εθνική ήττα που υποστήκαμε, εκφράστηκε και με ένα τραγούδι, το οποίο μου το τραγούδησαν στις 20.06.1997 και στις 31.07.1997 οι ΣΤΕΦΑΝΟΣ και ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΣΤΑΜΠΟΥΛΗ από το Λουτρό:
«Στη Σμύρνη σφάζουνε αρνιά, στην Πόλη τα κριάρια
και μέσα στο Ισκί Σιχίρ σφάζουν τα παλικάρια.
Στο Αλμπουνάρ βαρέθηκα στην Πόλη θα πεθάνω
και μέσα στο Εσκή Σεχίρ θα πέσω να πεθάνω.
Στο Ισκί Σιχίρι το μικρό με τα πουλλά τα δέντρα
γιατί δεν σκέπασις καλά όλα τα παλικάρια ;
Πέφτουν οι σφαίρες σαν βρουχή, τα βόλια σα χαλάζι
και τα μικρά παιδιά είν’ για ψουμί στους δρόμους.
Κλαίν’ οι μαννάδες τα παιδιά και τα παιδιά τις μάννες
κλαίει και μία νιόπαντρη, που κρέμασαν τον άντρα τ’ς».
Παράλληλα τους κατοίκους του Γιδά τους απασχολούσαν τότε κι άλλα σημαντικά θέματα. Στην από Ιανουάριος 1978 χειρόγραφη μαρτυρία του ΘΩΜΑ Απ. ΚΟΥΓΚΑ [που γεννήθηκε το 1905] με τίτλο «Συνοπτική εικόνα της ιστορίας του αγροκτήματος (Γιδά) Αλεξανδρείας» [μου την παρέδωσε σε φωτοαντίγραφο] μπορούμε να διαβάσουμε:
(σελ. 1) «[…] Το 1919 η ιδία Κυβέρνησις Βενιζέλου / ύστερα από πολλά εμπόδια εψήφισε / τον πρώτο νόμο περί απαλλοτριώσεως τσιφλικιών.
Το 1920 μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσ- / μίου πολέμου, οι τότε σύμμαχοι / Γάλλοι και Άγ[γ]λοι προκειμένου να / χορηγήσουν δάνειο στην Ελλάδα για να / επουλώση τις πληγές του πολέμου / επρώτεινεν και έγιναν εκλογές, (σελ. 2) / οι εκλογές ανέδειξαν Κυβέρνησιν / Γούναρη, Θεοτόκη, Πρωτοπαπαδάκη / Στράτου, Μπαλτατζή και λοιπούς.
Η κυβέρνησις Γούναρη, βάσει του ανωτέρω / νόμου έκανε την αρχή, απαλλοτρίωσεν / 3 τσιφλίκια εν Ελλάδι μεταξύ των τριών / και το τοιούτον του Γιδά, συγκείμενον / εκ 19.300 στρεμμάτων, εκτιμηθέν τότε / 400.000 δραχμές […] Το 1921 τον Οκτώβριο μήνα ιδρύετε ο / Συνεταιρισμός αποκαταστάσεως ακτημόνων / καλλιεργητών (Σ.Α.Α.Κ.) Γιδά, ο οποίος / βάσει αποφάσεως της Επιτροπής απαλλοτρι- / ώσεως αποτελέσθη από 113 γεωργούς μέλη / συν 30 επιστράτους οι οποίοι υπηρετούσαν / στο μέτωπο της Μικράς Ασίας, παιδιά γεωργών.
(σελ. 3) […] Το 1922 μετά την κατάρευσιν του / Μικρασιατικού μετώπου και την επιστροφή / των επιστράτων, εξελέγει η πρώτη διοίκησις / το πρώτο συμβούλιο, αποτελούμενον από / τους κ.κ. Αθανάσιον Οικονομόπουλον, / πρόεδρον Γρηγόριον Σάτην, Θωμάν Ρεσινιώ- / την, Γρηγόριον Παπαμανώλην και / Κωνσταντίνον Τρέβλιαν. […]».
Ο ίδιος σε χειρόγραφο κείμενό του με τίτλο «Το Δένδρον της Οικογενείας Κούγκα», αναφέρει (σελ. 4) ότι «[…] απεβίωσεν […] ο δε Νικόλαος [γιός του Νάσιου Γ. Κούγκα] λόγω κακουχιών του Μικρασιατικού μετώπου το έτος 1922 […]».
