Λιθογραφία αγγλόφωνης εφημερίδας με τίτλο «Η τραγωδία της Ελλάδας» και ένθετα οι Ελευθέριος Βενιζέλος - Ισμέτ Ινονού, οι υπογράψαντες τη σύμβαση ανταλλαγής πληθυσμών.
Κάτω από το βάρος της ήττας στη Μικρά Ασία η κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη παραιτήθηκε. Κλήθηκε από τον βασιλιά Κωνσταντίνο να αναλάβει ο Νικόλαος Τριανταφυλλάκος, αλλά επαναστατικό κίνημα του εξοργισμένου στρατού οδήγησε τελικά στην παραίτηση του βασιλιά υπέρ του Διαδόχου Γεωργίου και τον σχηματισμό της “Προσωρινής Επαναστατικής Επιτροπής” (με προέδρους τους συνταγματάρχες Στυλιανό Γονατά, Νικόλαο Πλαστήρα και τον αντιπλοίαρχο Δημήτριο Φωκά), η οποία άμεσα επικοινώνησε με τον Ελ. Βενιζέλο εκφράζοντάς του «…την εμπιστοσύνη της δια την διεξαγωγήν του Εθνικού ζητήματος εν τω εξωτερικώ» και ζητώντας του «την άμεσον αρωγήν».
Η “Προσωρινή Επαναστατική Επιτροπή” εκδήλωσε ταχύτατα και ουσιαστικά το ενδιαφέρον της για τους κατατρεγμένους ελληνικούς πληθυσμούς που είχαν εγκαταλειφθεί στο μένος των τουρκικών τακτικών και ατάκτων στρατιωτικών σχηματισμών. Στις 21 Οκτωβρίου δημοσιεύθηκε Νομοθετικό Διάταγμα που ρύθμιζε τα θέματα πολιτογράφησης των προσφύγων που είχαν έρθει από τη Μικρά Ασία, την Ανατολική Θράκη, τα Δωδεκάνησα, τη Βουλγαρία και τον Πόντο. Τον Νοέμβριο δημοσιεύθηκε Νομοθετικό Διάταγμα «περί επιτάξεως ακινήτων δι’ εγκατάστασιν προσφύγων» και στις 30 Ιανουαρίου του 1923 υπογράφθηκε στη Λωζάνη η Ελληνοτουρκική Σύμβαση, η οποία ρύθμιζε την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας.
Η ελληνική κυβέρνηση ήταν αδύνατο μόνη της να φέρει εις πέρας το τεράστιο έργο της περίθαλψης και αποκατάστασης περισσοτέρων από 1.200.000 προσφύγων. Με τη βοήθεια της Κοινωνίας των Εθνών (ΚΤΕ) το Σεπτέμβριο του 1923 ιδρύθηκε ένας αυτόνομος οργανισμός, η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), με έδρα την Αθήνα και επικεφαλής τον αμερικανό διπλωμάτη Χένρυ Μοργκεντάου. Βασική αποστολή της ήταν να εξασφαλίσει στους πρόσφυγες παραγωγική απασχόληση και οριστική στέγαση. Τα συνολικά μέσα που είχε στη διάθεσή της ήταν:
Οι ανταλλάξιμες ιδιοκτησίες (των Τούρκων και των Βουλγάρων που αποχώρησαν από την Ελλάδα), κτήματα του Δημοσίου, κτήματα που απαλλοτριώθηκαν με την αγροτική μεταρρύθμιση και μοναστηριακή γη (πάνω από 8.000.000 στρέμματα)
Τα χρηματικά ποσά από δάνεια (1924, 1928, 1929) που είχε συνάψει η ελληνική κυβέρνηση στο εξωτερικό (12.973.053 λίρες Αγγλίας σύνολο)
Οικόπεδα μέσα ή γύρω από τις πόλεις για την ανέγερση αστικών συνοικισμών
Το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό του Υπουργείου Γεωργίας και του Υπουργείου Προνοίας και Αντιλήψεως.
Η αποκατάσταση των προσφύγων έγινε με δύο τύπους: “αγροτική” και “αστική”. Η αγροτική αποκατάσταση περιλάμβανε: στέγαση σε ανταλλάξιμα σπίτια ή σε νέους προσφυγικούς οικισμούς, οι οποίοι ανεγείρονταν με πρότυπα ρυμοτομικά σχέδια, διανομή κλήρων (αγροτεμαχίων τα οποία ποίκιλλαν ανάλογα με το μέγεθος της οικογένειας και την ιδιοκτησία που είχε υποχρεωθεί να εγκαταλείψει), παραχώρηση αγροτικών εργαλείων, σπόρων και ζώων για τις καλλιέργειες των χωραφιών. Η αστική αποκατάσταση περιλάμβανε μόνο τη στέγαση και όχι τη μέριμνα για εξεύρεση εργασίας και αποτέλεσε ευθύνη (κυρίως) του Υπουργείου Πρόνοιας
Η υλοποίηση αυτού του γιγαντιαίου σκοπού απαίτησε περισσότερο από μια δεκαετία σε συνθήκες δημοσιονομικής στενότητας και εν συνεχεία παγκόσμιας οικονομικής κρίσης. Στο διάστημα αυτό οι αρχικές φωνές αντίθεσης προς τους “ξενομερίτες” μετατράπηκαν σε έντονο κοινωνικο-επαγγελματικό ανταγωνισμό στις πόλεις, ενώ στην ύπαιθρο οι αντιπαραθέσεις για τη διανομή της αγροτικής γης σε αρκετές περιοχές πήραν διαστάσεις αιματοχυσίας*.
[* Ενδεικτικά, μέσα σ’ ένα μόνο πενθήμερο, τον Νοέμβριο του 1924, καταγράφονται επιθέσεις: στο Κιούπκιοϊ (Πρώτη) των Σερρών (με εννέα νεκρούς, δεκάδες τραυματίες και ισοπέδωση του προσφυγικού οικισμού), στο Αγρίνιο (με τραυματισμούς προσφύγων), στον Ποδονίφτη (με καταστροφή της οριοθέτησης του οικισμού από Μενιδιάτες χωρικούς), στους Αμπελόκηπους (με απόπειρα κατεδάφισης των προσφυγικών οικίσκων από “οικοπεδοφάγους”).]
Ταυτόχρονα, ο αντιβενιζελικός τύπος δεν έχανε ευκαιρία για υποδαύλιση της ήδη έκρυθμης κατάστασης, αποβλέποντας σε μικροπολιτικά οφέλη:
«Οι Ναοί γέμουν προσφύγων και εξακολουθούν να είναι αι συχαμερώτεραι εστίαι μιασμάτων… …Επιβάλλεται η διά παντός τρόπου μέριμνα και περισυλλογή των προσφυγοπαίδων», διότι «όπως πλημμυρίζουν τους δρόμους γυμνά και επαιτούν παρουσιάζουν το οικτρότερον, αλλά και το ενοχλητικώτερον θέαμα…» ( «Σφαίρα» 1/11/1922)
«…Ας είναι και αδελφοί και εξάδελφοι. Όταν αποκτήσουν συνείδησιν πολιτικήν και θέλησιν πολιτών ελευθέρων -πράγμα το οποίον δεν θα συμβή ποτέ- τότε θα δικαιούνται να θεωρούνται μεταξύ ημών…» («Καθημερινή» 19/7/1928)
Με αποκορύφωμα ίσως την πρόταση του Ν. Κρανιωτάκη, εκδότη του «Πρωϊνού Τύπου» και φανατικού μοναρχικού: «Να υποχρεωθούν οι πρόσφυγες να φοράνε ένα κίτρινο περιβραχιόνιο για να ξεχωρίζουν από τους Έλληνες…»
Πρωτοσέλιδο της εφημερίδας «Ελληνικό Μέλλον» 9/2/1936
Μέσα σ’ αυτό το γενικό ελλαδικό πλαίσιο η επαρχία Βέροιας (σύμφωνα με τις καταγραφές του τοπικού Γραφείου Εποικισμού) δέχθηκε προς εγκατάσταση 17.987 άτομα, κατανεμημένα σε 14 αμιγείς και 57 μικτούς οικισμούς.
Ειδικότερα, στην πόλη της Βέροιας (των 7.200 περίπου κατοίκων) ως το 1925 είχαν καταφθάσει για εγκατάσταση 4.934 πρόσφυγες από τους οποίους 1.000 περίπου ήταν χαρακτηρισμένοι ως “αστοί” και οι υπόλοιποι ως “αγρότες”.
Τόσο ο Γιάννης Αλεξιάδης όσο και ο Γιάννης Μελετίδης, μεταφέροντας τις προσωπικές (αλλά και άλλων ομοιοπαθών) αναμνήσεις, επισημαίνουν την τραγική αδυναμία των τοπικών υπηρεσιών να στεγάσουν τόσους εξαθλιωμένους στην πλειοψηφία πρόσφυγες. Μέχρι την “φύρδην μίγδην” (κατά Γιάννη Αλεξιάδη) στέγασή τους σε επιταγμένες αρχικά και “ανταλλάξιμες” κατοικίες στη συνέχεια (μετά την αποχώρηση των μουσουλμάνων κατοίκων), στρατοπέδευαν σε οποιονδήποτε διαθέσιμο χώρο: σιδηροδρομικά βαγόνια, αυλές και υπόστεγα σχολείων, τζαμιών, εκκλησιών… Μνημονεύεται ιδιαίτερα η φιλόξενη στάση των ενοριών Αγίων Αναργύρων, Αγίου Γεωργίου, αλλά και των παρεκκλησιών Αγίου Σπυρίδωνα και Παναγίας Δεξιάς.
« […] Όλη την προσφυγιά την έβαλαν στο Τσερμένι, που τότε ήταν όλο τουρκικά σπίτια. Τους Τούρκους τους μάζεψαν δυο-τρεις οικογένειες μαζί και παραχώρησαν πολλά από τα σπίτια τους σ’ εμάς.
[…] Δίπλα μας κατοικούσαν Τούρκοι. Άλλοι στεγάστηκαν μέσα στα ίδια τους τα σπίτια. Μας κοιτούσαν τρομοκρατημένοι, αλλά ποτέ δεν καταδεχθήκαμε να τους ενοχλήσουμε. Παρά τα όσα είχαμε τραβήξει, ούτε εχθροπραξίες, ούτε μίσος. Τι μας έφταιγαν αυτοί οι άνθρωποι…
[…] Στη δική μου οικογένεια, που ήταν δεκαμελής, καθώς και στης θείας μου που ήταν εξαμελής έδωσε [ η τοπική Επιτροπή Αποκατάστασης ] έvα σπίτι με δύο δωμάτια. Έτσι μέναμε δέκα άτομα σ' έvα δωμάτιο, ώσπου n μάνα μου n μακαρίτισσα αναγκάστηκε να κάνει με τα ίδια της τα χέρια ένα ακόμα δωμάτιο για να βολευτούμε.
[…] Οι εγγεγραμμένοι στους επίσημους προσφυγικούς καταλόγους είχαμε τη δυνατότητα να πηγαίνουμε στην παλιά (τότε) Μητρόπολη Βέροιας και να παίρνουμε με το δελτίο λίγο αλεύρι, λίγο ρύζι, μια χούφτα ζάχαρη...»
Άποψη της συνοικίας Τσερμέν
Προσφυγικό κατάλυμα στη Βέροια (Αρχείο Βλαχόπουλου Ασημάκη)
Καθώς οι “ανταλλάξιμες” κατοικίες εξαντλήθηκαν πολύ γρήγορα, σταδιακά (σε βάθος δεκαετίας) ανεγέρθηκαν* περιφερειακά της πόλης (είτε με τη μέθοδο της αυτεπιστασίας-πρωτοβουλία, μέριμνα και αυτοχρηματοδότηση των ενδιαφερομένων-, είτε με την δανειακή αγορά κατοικιών του “εποικισμού”) τρεις “γεωργικοί” συνοικισμοί και τέσσερις “αστικοί”.
[ * Ο ενδιαφερόμενος για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά ας ανατρέξει: Εφημερίδα Λαός, 27-28 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2021 «Και εγένετο… επέκταση σχεδίου πόλεως!!!»]
Οι γεωργικοί προσφυγικοί συνοικισμοί στη Βέροια: 1. Προμηθέα, 2. Πιερίων, 3. Φόρου
Οι αστικοί προσφυγικοί συνοικισμοί στη Βέροια: 1. Εληάς, 2. Έξω Παναγιάς, 3. Παραδείσου και 4. Αγίου Παύλου
Χτίζοντας προσφυγικές κατοικίες στην ευρύτερη περιοχή Βέροιας
Νότια άποψη της Βέροιας, δεκαετία ’50, όπου μεταξύ των “ανταλλάξιμων” κατοικιών έχει οικοδομηθεί και ο “αστικός” συνοικισμός Αγίου Παύλου
Στον “γεωργικό“ προσφυγικό συνοικισμό της Πιερίων, 1956 (Αρχείο Αγαθαγγέλου Κυριακίδου)
Προσφυγοπούλες δεύτερης γενιάς επί της οδού Περιπάτου (σήμερα Λ. Ανοίξεως) στον “αστικό” συνοικισμό Έξω Παναγιάς τη δεκαετία του ’50. Σε δεύτερο πλάνο κατοικίες του “εποικισμού”.
Οι περισσότερες προσφυγικές κατοικίες βέβαια είχαν σοβαρότατες ελλείψεις και ήταν ουσιαστικά ξύλινες, λιθόχτιστες ή πλινθόχτιστες καλύβες, στεγασμένες πρόχειρα (με λαμαρίνες ή πισσόχαρτο). Όπως περιγράφει με το χαρακτηριστικό προσωπικό του ύφος ο Γιάννης Αλεξιάδης: « (…) Τα σπίτια είχαν ένα μέτρο θεμέλιο, πέτρες ανάκατες, δοκάρια, τούβλα, γύρω διαχωρισμούς, πάτωμα καρφωτό και τριζάτο, ταβάνι, κουζινάκι και για το αποχωρητήριο δεν ξέρω, μέσα… έξω… Σπρώξιμο τα έτοιμα παράθυρα προερχόμενα εκ Θεσσαλονίκης και άντε, πάρτο, πρόσφυγα…»
(Συνεχίζεται…)
