Μπροστά στα αδιέξοδα που γέννησε η πολιτική της κι ενώ πλέον διαφαινόταν η κατάρρευση του μετώπου Εσκί Σεχίρ, Κιουτάχεια, Αφιόν Καρά Χισάρ, η μοναρχική κυβέρνηση του Δ. Γούναρη άρχισε να σχεδιάζει (ως πιθανότητα ακόμη) την αποχώρηση του ελληνικού στρατού από τη Μικρά Ασία. Όμως δεν είχε καμιά διάθεση να δει τις εκατοντάδες χιλιάδες κυνηγημένων Ποντίων, Μικρασιάτών και Ανατολικοθρακών να πλημμυρίζουν την Ελλάδα, αλλάζοντας τα ιδεολογικά και πολιτικά δεδομένα*.
[ * Ήταν γενικευμένη πεποίθηση ότι οι εκτός ελληνικής επικράτειας Έλληνες έτρεφαν φιλοβενιζελικά αισθήματα].
Με αφορμή τον πανικό των κατοίκων της Αττικής από το ενδεχόμενο μετάδοσης μολυσματικών ασθενειών που είχε προκληθεί μετά την αιφνίδια αποβίβαση στον Πειραιά 4.500 εξαθλιωμένων Ποντίων από το Νοβοροσίσκ στις 12 Ιουλίου 1922, αποφάσισε να στείλει μήνυμα αποτροπής στη δημιουργία οποιουδήποτε προσφυγικού κύματος. Η απόφαση αυτή πήρε τη μορφή του νόμου 2870/1922 (ψηφίστηκε από τη Βουλή στη συνεδρίαση της 14ης Ιουλίου 1922), ο οποίος προέβλεπε αυστηρές πειθαρχικές και χρηματικές ποινές, στην περίπτωση σύλληψης πλοίων που θα μετέφεραν πληθυσμό.
Πέραν του γενικού κι αόριστου (όπως θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος) νόμου 2870/1922, υπάρχουν πολλές υστερόχρονες πηγές που δείχνουν τη σθεναρή βούληση των τότε μοναρχικών κυβερνήσεων (Δ. Γούναρη και στη συνέχεια Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη) να αποτρέψουν την άφιξη προσφύγων από τη Μικρά Ασία εξειδικευμένα. Ενδεικτικά παραθέτουμε τα ακόλουθα:
Στις 17 Αυγούστου 1922, όταν είχε αρχίσει η κατάρρευση του μετώπου, ο Ύπατος Αρμοστής Σμύρνης Αριστείδης Στεργιάδης έστειλε τηλεγράφημα στην κυβέρνηση των Αθηνών: «Αποστείλατε τάχιστα πλοία προς παραλαβήν στρατού μετά υλικού πολέμου και του πληθυσμού». Την επόμενη μέρα ο πρωθυπουργός Δ. Γούναρης του απάντησε: «Αποφύγετε δημιουργία προσφυγικού ζητήματος». Το γεγονός επιβεβαίωσε ο ίδιος ο Αριστείδης Στεργιάδης σε συνέντευξή του στην εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ, φύλλα από 5 έως 13 Ιανουαρίου 1930.
Συνέντευξή του Αριστείδη Στεργιάδη στην εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ, 1930
Πέντε ημέρες πριν την είσοδο του κεμαλικού στρατού στη Σμύρνη (στις 22 Αυγούστου με το παλαιό ημερολόγιο) ο Αριστείδης Στεργιάδης απέστειλε προς την ελληνική κυβέρνηση (Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη) τηλεγράφημα με το οποίο ζητούσε εντολές, αφού πρώτα παρέθετε κάποιες προτάσεις. Μια από αυτές (η 2η σε σειρά) ήταν: «Εγκρίνετε εμποδισθώσι αναχωρίσωσι Έλληνες Μικρασιάται δι’ Ελλάδα, ακόμα και όταν είναι εύποροι δυνάμενοι αναχωρήσωσι με συνήθη ταχυδρομικά ατμόπλοια». Για να λάβει την ίδια ημέρα την έγκριση του Έλληνα Πρωθυπουργού: «Εις απάντησιν υμετέρου υπ’ αριθ. 2873 συμφωνούμεν μεθ’ υμών εις τα σημεία 1ον 2ον 3ον …»
Τη γενικευμένη έκταση της απόφασης αποδεικνύει (μεταξύ άλλων εγγράφων) και μια στρατιωτική διαταγή με την υπογραφή του υποναυάρχου Γ. Καλαμίδα από το θωρηκτό “Λήμνος”, η οποία εκδόθηκε μία ημέρα μετά την αναχώρηση και του τελευταίου ελληνικού στρατιωτικού αγήματος από τη γη της Ιωνίας (27 Αυγούστου με το παλαιό ημερολόγιο, δηλαδή 9 Σεπτεμβρίου με το νέο):
«Αξιούμεν την αυστηράν τήρησιν των οριζομένων δρομολογίων. Πάντα τα πολεμικά πλοία διετάχθησαν να μεταχειρισθώσι βίαν και εν ανάγκη να βυθίσωσι παν εμπορικόν πλοίον αρνούμενον να συμορφωθή».
Τραγική επισήμανση: Οι εντελλόμενοι γνώριζαν ότι η διαταγή τους ισοδυναμούσε με την παράδοση των πληθυσμών της Μικρασίας στους ατάκτους τσέτες και στα κεμαλικά στρατεύματα…
Τηλεγράφημα του Ύπατου Αρμοστή Σμύρνης Αριστείδη Στεργιάδη προς τον Έλληνα
Πρωθυπουργό Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη, Σμύρνη 22-08-1922
Απαντητικό τηλεγράφημα του Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη προς τον Αριστείδη
Στεργιάδη, Αθήνα 22-08-1922
Η διαταγή υπ αριθμ. 36 του Αρχηγού Ελαφρού Στόλου Γ. Καλαμίδα
Καμιά διαταγή όμως δεν μπορεί να υπερισχύσει στο ένστικτο της επιβίωσης. Κι έτσι «…Παράτησαν οἱ ἄνθρωποι σκοτωμένα παιδιὰ καὶ γονιοὺς ἄταφους. Παράτησαν περιουσίες, τὸν καρπὸ στὰ δένδρα καὶ στὰ χωράφια, τὸ φαΐ στὴ φουφοῦ, τὴ σοδειᾶ στὴν ἀποθήκη, τὸ κομπόδεμα στὸ συρτάρι, τὰ πορτρέτα τῶν προγόνων στοὺς τοίχους […] Ἄρπαξαν βάρκες, καΐκια, σχεδίες, βαπόρια, πέρασαν τὴ θάλασσα σ΄ ἕναν ὁμαδικό, φοβερὸ ξενιτεμὸ. Κοιμήθηκαν ἀποβραδίς νοικοκυραῖοι στὸν τόπο τους καὶ ξύπνησαν φυγᾶδες, θαλασσοπόροι, ἄστεγοι, ἄποροι, ἀλῆτες καὶ ζητιάνοι στὰ λιμάνια τοῦ Πειραιᾶ, τῆς Σαλονίκης, τῆς Καβάλας, τοῦ Βόλου, τῆς Πάτρας. […] ξεμπαρκάρανε στὸ φλούδι τῆς Ἑλλάδας, μὲ μιὰ θλιβερὴ ταμπέλα κρεμασμένη στὸ στῆθος: Πρόσφυγες!» (Διδώ Σωτηρίου, Οἱ νεκροὶ περιμένουν, 2008)
Ἄρπαξαν βάρκες, καΐκια, σχεδίες, βαπόρια, πέρασαν τὴ θάλασσα
σ΄ ἕναν ὁμαδικό, φοβερὸ ξενιτεμὸ.
Για να αναζητήσουν αγκυροβόλιο σε μια χώρα, μικρή και καχεκτική οικονομικά από συνεχείς πολέμους μιας δεκαετίας. Όπου η προοπτική μόνιμης εγκατάστασής τους προκάλεσε έντονη ανησυχία στους γηγενείς, οι οποίοι φοβήθηκαν πως οι ρακένδυτοι “Ασιάτες” συνιστούν κίνδυνο για τη δημόσια υγεία, θα αποσπάσουν μερίδιο από τους πενιχρούς κρατικούς πόρους και με τα “αλλότρια” ήθη και έθιμά τους θα αλλοιώσουν τον πατροπαράδοτο πολιτισμό του τόπου. Αισθήματα που επιδείνωνε η αλόγιστη ρητορική του αντιβενιζελικού τύπου με αναφορές του τύπου: “πρόσφυγκες”, “τουρκόσποροι”, “Σημεωνόγληδες”, “πανουγλίτιδα** ”…
[ ** Στη διάθεση γελοιοποίησης των Μικρασιατών προσφύγων ψηφοφόρων εντάσσεται και η χρήση της νεοφανούς λέξης “πανουγλίτιδα”, αναφερόμενη στην πληθώρα ψηφοφόρων με την κατάληξη –ογλου στο οικογενειακό τους όνομα, πρακτική συνήθης στην ονοματοδοσία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας.]
Μέρα με τη μέρα, όλο και περισσότεροι γηγενείς γίνονταν υπέρμαχοι της άποψης ότι η χρεοκοπημένη Ελλάδα “δεν χωράει άλλους ξενομερίτες”.
Η Βέροια δέχθηκε τους πρώτους πρόσφυγες το 1914, προερχόμενους από τον Καύκασο και τη Βόρεια Θράκη, όπως μας πληροφορούν οι τοπικοί ιστοριογράφοι (πρόσφυγες και οι ίδιοι) Γιάννης Αλεξιάδης και Γιάννης Μελετίδης. Η αρμόδια “Επιτροπή Περιθάλψεως των εν Μακεδονία Προσφύγων” τους κατεύθυνε σε έναν μικρό, εγκαταλειμμένο και μισοκατεστραμμένο από πυρκαγιά οικισμό (δέκα ως δεκαπέντε σπίτια), γνωστό στους τότε Βεροιώτες ως “τα καμένα σπίτια”, απέναντι από τα εβραϊκά μνήματα (σήμερα οριοθετούν τη θέση του οι οδοί Θερμοπυλών, Ακροπόλεως, Τραπεζούντος). Εκεί είχαν βρει καταφύγιο και μερικές ξενόφερτες μουσουλμανικές οικογένειες (πρόσφυγες κι αυτοί εξ αιτίας των συγκρούσεων του Α’ παγκοσμίου πολέμου). Ο οικισμός περιβαλλόταν από έναν μαντρότοιχο ξηρολιθιάς και ήταν προσβάσιμος μόνο από δύο ξυλόπορτες επί της σημερινής οδού Ακροπόλεως.
Ένα από τα σπίτια του οικισμού (αργότερα ιδιοκτησίας Θεοδωρίδη Βασιλείου). Αριστερά διακρίνονται τεράστιοι γωνιόλιθοι υπολείμματα προηγούμενων κατασκευών.
(Από Γιάννη Μελετίδη, Οδοιπορικό στο συνοικισμό Προμηθέας Βέροιας,1995)
Ο Γιάννης Αλεξιάδης (Στίγμα,1996) αναφερόμενος ειδικότερα στους πρόσφυγες από τη Βόρεια Θράκη μας άφησε την πληροφορία ότι διατηρούσαν ισχυρή την ελπίδα του επαναπατρισμού κι ως εκ τούτου αρκέστηκαν να διαχωρίσουν με τσουβάλια και κουρελούδες ένα μεγάλο μονόχωρο κτήριο, το οποίο επί οθωμανοκρατίας είχε χρήση πτωχοκομείου (το Ιμαρέτ).
Ένα πλάτωμα με έναν τεράστιο αιωνόβιο πλάτανο στη μέση ήταν το σημείο αναφοράς για τις συνάξεις των νεοφερμένων.
Πρόχειρο κατάλυμα προσφύγων
«Σ’ αυτόν τον οικισμό χωρίς όνομα, πάνω σε κάποια λιθάρια που πεισματικά κρατούσαν μυστικό το παρελθόν τους ήρθαν οι πρώτες προσφυγικές οικογένειες να θέσουν τα δικά τους λιθαράκια ελπίδας για το μέλλον τους…» (Γιάννης Μελετίδης)
(Συνεχίζεται…)
