Φωτό: Δεκέμβριος 1916, παρέλαση της Ελληνικής Σημαίας μπροστά από την Τριανδία (Δακλής, Βενιζέλος Κουντουριώτης).
Για να γίνουν σε μεγαλύτερο βάθος κατανοητές οι πολιτικές στάσεις και οι κοινωνικές συμπεριφορές των ελλαδιτών (“γηγενών” Ελλήνων) απέναντι στα προσφυγικά κύματα που προκάλεσε η εφαρμογή της συμφωνίας της Λωζάνης, αγαπητοί φίλοι, είναι χρήσιμη μια περισκοπική ματιά στα γεγονότα της προηγούμενης δεκαετίας:
Ο Θρακικός και Μικρασιατικός ελληνικός πληθυσμός από το 1913, με την παρακίνηση και Γερμανών αξιωματούχων, είχε αρχίσει να υφίσταται την εφαρμογή ενός καλοσχεδιασμένου προγράμματος εκτουρκισμού, σε εφαρμογή των αποφάσεων* του συνεδρίου των Νεοτούρκων στη Θεσσαλονίκη δύο χρόνια πριν (1911).
[ * «Η Τουρκία πρέπει να γίνει μωαμεθανική χώρα, όπου η μωαμεθανική θρησκεία και οι μωαμεθανικές αντιλήψεις θα κυριαρχούν και κάθε άλλη θρησκευτική προπαγάνδα θα καταπνίγεται. Αργά ή γρήγορα θα πραγματοποιηθεί η πλήρης οθωμανοποίηση όλων των υπηκόων της Τουρκίας. Και είναι ολοκάθαρο ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει με την πειθώ. Άρα πρέπει να χρησιμοποιηθεί ένοπλη βία …»].
Στο πλαίσιο αυτό, σύμφωνα με στοιχεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ως τα τέλη του 1914 εκτοπίστηκαν 153.890 Έλληνες, ενώ τις κατοικίες των εκτοπισθέντων καταλάμβαναν Τούρκοι πρόσφυγες από τα εδάφη που είχε χάσει η Οθωμανική αυτοκρατορία στους Βαλκανικούς Πολέμους.
Με την εμπλοκή της Τουρκίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ξεκίνησε η δεύτερη πιο γενικευμένη φάση διωγμών. Εκδηλώθηκε αρχικά με την στραγγαλιστική οικονομική αφαίμαξη των Ελλήνων για τις ανάγκες του πολέμου. Στην προσπάθεια δε να περάσει το εμπόριο αποκλειστικά σε τουρκικά χέρια, ιδρύθηκε στη Σμύρνη μια μουσουλμανική εταιρεία, που ασκούσε το μονοπώλιο στις εισαγωγές κι εξαγωγές και συμπληρωματικά οι οθωμανικές αρχές απαίτησαν την απόλυση όλων των Ελλήνων που απασχολούνταν σε ξένες επιχειρήσεις στη Σμύρνη και την αντικατάστασή τους με μουσουλμάνους.
Παράλληλα, πέραν των παγιωμένων πλέον μαζικών εκτοπίσεων, ενεργοποιήθηκε και μια νέα μορφή μαζικών εξοντώσεων, η “στρατιωτική θητεία” (συγκαλυμμένα τα ανθρωποκτόνα “Τάγματα Εργασίας”). Οι μη μουσουλμάνοι άνδρες των παραγωγικών ηλικιών δηλαδή υποβάλλονταν σε ατελείωτες, εξοντωτικές πορείες στο αχανές εσωτερικό της Ανατολίας, οδηγούμενοι (όσοι κατάφερναν βέβαια να επιβιώσουν) σε άθλια στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου και υποχρεώνονταν σε εξαντλητική αγγαρεία σε λατομεία, ορυχεία, δημόσια έργα κλπ. Οι γυναίκες, οι γέροντες και τα παιδιά που άφηναν πίσω τους οι άνδρες υφίσταντο κάθε μορφής βία (τρομοκρατία, βιασμούς, κάψιμο των σπιτιών τους…)
Ατελείωτη πορεία 5.000 ρωμιών στην Ανατολία (πορεία προς τον θάνατο…)
Έλληνες στρατευμένοι (υπό αυστηρή φρούρηση) εργαζόμενοι στην κατασκευή σιδηροδρομικών γραμμών
Μετά τη συνθηκολόγηση της Ρωσίας, στις 19 Μαΐου 1919, ο Μουσταφά Κεμάλ αποβιβάστηκε στη Σαμψούντα για να υλοποιήσει την επόμενη και πιο άγρια ακόμη φάση της γενοκτονίας του Ποντιακού ελληνισμού. Στο πλαίσιο αυτής, πραγματοποιήθηκαν σφαγές κι εκτοπίσεις των Ελλήνων σε 394 χωριά της περιοχής. Μέχρι το 1922 οι Ελληνοπόντιοι που έχασαν τη ζωή τους ξεπέρασαν τους 200.000 (κάποιοι ιστορικοί ανεβάζουν τον αριθμό στις 350.000).
Ενώ βρίσκονταν σε εξέλιξη οι προαναφερόμενες θηριωδίες, ο ήδη ταλαιπωρημένος αυτός λαός παρακολουθούσε με μεγάλη αγωνία και την είσοδο της μητέρας Ελλάδας στο ολέθριο “παιχνίδι” του αποικιακού ανταγωνισμού των ευρωπαϊκών χωρών, αποβλέποντας στην πραγμάτωση της “Μεγάλης Ιδέας” *.
[ * Tο Ελληνικό Κράτος να απελευθερώσει όλες τις περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στις οποίες ζούσαν μεγάλοι Ελληνικοί πληθυσμοί, και όλες τις περιοχές που παραδοσιακά ανήκαν σε Έλληνες την αρχαία εποχή.]
Την υπέρ του μέτρου αισιόδοξη κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου, μετά τις μοιραίες εκλογές του Νοεμβρίου του 1920, διαδέχθηκε μια σειρά από μοναρχικές (συνεπώς και φιλογερμανικές) κυβερνήσεις, οι οποίες λειτούργησαν με εντελώς ανορθολογικό τρόπο. Μη έχοντας ουσιαστικά διαμορφωμένη πολιτική για το “Μικρασιατικό Ζήτημα” (τη διαμόρφωση του μετα-οθωμανικού κόσμου) διέπρατταν το ένα λάθος μετά το άλλο. Από την πολιτική της “Μικράς πλην Εντίμου Ελλάδος” έφτασαν στο άλλο άκρο της εκστρατείας για την κατάληψη της Άγκυρας. Και όλα αυτά χωρίς την παραμικρή μέριμνα για την οχύρωση και προστασία της περιοχής της Σμύρνης.
Τον Αύγουστο του 1921 ο ελληνικός στρατός, παρά τη γενναιότητα που επέδειξε, ηττήθηκε στον Σαγγάριο κυρίως εξαιτίας της έλλειψης πολεμοφοδίων και αναγκάστηκε να συμπτυχθεί στη γραμμή Εσκί Σεχίρ, Κιουτάχεια, Αφιόν Καρά Χισάρ. Για ένα περίπου χρόνο η γραμμή του μετώπου έμεινε αμετακίνητη. Οι Έλληνες κατείχαν μεν ακόμη μια ζώνη 100 περίπου χιλιάδων τετραγωνικών χιλιομέτρων, όμως διαφαινόταν πλέον η αντεπίθεση του Κεμάλ και η προσδοκία της νίκης είχε αλλάξει στρατόπεδο…
Το ίδιο χρονικό διάστημα η ευρύτερη περιοχή της Βέροιας βίωνε τη δίνη του εθνικού διχασμού και την επιβολή της παρουσίας των συμμαχικών εκστρατευτικών σωμάτων της Entente (Αντάντ). Οι εκλογές της 6ης Δεκεμβρίου 1915 έγιναν σε κλίμα εντονότατης αντιπαράθεσης Εθνικοφρόνων (Δ. Γούναρη) – Φιλελευθέρων (Ελ. Βενιζέλου), με τα αγγλογαλλικά στρατεύματα στη Θεσσαλονίκη και κάτω από την απειλή εισβολής των γερμανοβουλγαρικών στρατευμάτων στη Θράκη (η οποία εκδηλώθηκε τελικά τον Μάιο του 1916).
Τον Απρίλιο του 1916, 120.000 άνδρες του Σερβικού Στρατού μεταφέρθηκαν στο μακεδονικό μέτωπο, ενώ ο Σέρβος βασιλιάς και η κυβέρνησή του μετακινήθηκαν από την Κέρκυρα στην Θεσσαλονίκη. Το γεγονός προκάλεσε δυσάρεστες εντυπώσεις στο εθνικό αίσθημα των Ελλήνων κατοίκων της Μακεδονίας και εύλογα γέννησε προβληματισμούς για τις προθέσεις της Σερβίας και των Συμμάχων. Στις 10 Αυγούστου 1916 μάλιστα ένα σύνταγμα του σερβικού στρατού πέρασε από τη Βέροια, ανέλαβε τον έλεγχο της κομβικής διάβασης στην Καστανιά και έκοψε την τηλεγραφική επικοινωνία της Βέροιας με την Αθήνα και τις πόλεις της δυτικής Μακεδονίας.
Υπό τις συνθήκες αυτές ξέσπασε στη Θεσσαλονίκη το κίνημα της «Εθνικής Αμύνης» (σηματοδότησε το οριστικό σχίσμα Βασιλέως Κωνσταντίνου-Βενιζέλου) στις 16 Αυγούστου 1916 και, όπως πληροφορούμαστε από τον Βεροιώτη πολιτευτή Ι. Παπαδάκη-Στάικο, αμέσως άρχισαν οι διαδικασίες εξάπλωσης του κινήματος στη Βέροια, καθώς έφθαναν πληροφορίες ότι στην πόλη επρόκειτο να εγκατασταθεί σερβική διοίκηση με την έγκριση των γαλλικών αρχών, που στρατοπέδευαν ήδη σ’ αυτή υπό τις διαταγές του στρατηγού Cordonnier (Κορντονιέ).
Τις αμέσως επόμενες ημέρες ο διοικητής της 10ης Μεραρχίας ευζώνων, που έδρευε ως τότε στην πόλη μας, ο Λεωνίδας Παρασκευόπουλος (φιλικά διακείμενος αλλά όχι ενταγμένος ακόμη στο κίνημα της “Εθνικής Αμύνης”) αποφάσισε εσπευσμένα τη μεταφορά της στην Κατερίνη, καθώς είχε αρχίσει να φυλλορροεί σε ανθρώπινο δυναμικό, ανοίγοντας ουσιαστικά το δρόμο για την επέκταση του κινήματος στη Βέροια.
Το επαναστατικό κίνημα εκδηλώθηκε στις 26 Αυγούστου με πρωτεργάτες: τον ταγματάρχη πεζικού Κωνσταντίνο Μπαρτζώκα και τον διοικητή αστυνομίας της Βέροιας Γεώργιο Βούρο, ενώ έμπρακτα συμπαρατάχθηκαν μαζί τους βαρυσήμαντα ονόματα των οικογενειών: Βελτσίδη, Σμυρλή, Μάρκου, Θέμελη, Χρυσοχόου, Καμπίτογλου, Παπαντωνίου, Κατσαμπή, Μπαζάκα, Μπατραλέξη τα οποία συνιστούσαν τη λεγόμενη ομάδα του ιατρού Αντωνιάδη και ταυτίζονταν με το κόμμα των Φιλελευθέρων. Μια μεγάλη λαϊκή συγκέντρωση στην πλατεία Αγίου Αντωνίου, όπου συγκροτήθηκε η τοπική “Επιτροπή Εθνικής Αμύνης”, εξελίχθηκε σε διαδήλωση προς την έδρα του γαλλικού στρατηγείου (σημερινό Δημαρχείο). Εκεί ο Γεώργιος Βούρος, μεταξύ άλλων, δήλωσε στον Γάλλο στρατηγό ότι: «[…] ὁ στρατὸς κι ὁ λαὸς τῆς Βερροίας τάσσονται ἀνεπιφυλάκτως παρὰ τὸ πλευρὸν τῶν Προστατίδων δυνάμεων». Η δήλωση αμέριστης συμπαράστασης του Cordonnier επισφράγισε την επιτυχία του επαναστατικού κινήματος. Στη συνέχεια η τοπική “Επιτροπή Εθνικής Αμύνης” αναγόρευσε στη θέση του Δημάρχου Βέροιας τον γιατρό Αντώνιο Σμυρλή (ο οποίος αντικαταστάθηκε αργότερα από τον Ν. Αντωνιάδη).
Μέλη της “Επιτροπής Εθνικής Αμύνης”
Από αριστερά-όρθιοι: Φ. Κατσαμπής, Ι. Χρυσοχόου, Ι. Μάρκου
Καθήμενοι: Γ. Βούρος, Ν. Αντωνιάδης
(Από Ιωάννης Παπαδάκης-Στάικος, Μισός αιώνας πολιτικών αγώνων και εθνικής δράσεως, Αθήνα
1974)
Ο αποκαθηλωμένος Δήμαρχος Χαλήλ Αλή Μπέης, ο βουλευτής Αναστάσιος Σιορμανωλάκης (δύο πρόσωπα με σημαντική δράση κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα) και η συντριπτική πλειοψηφία των ανώτερων υπαλλήλων του κρατικού μηχανισμού με προεξάρχοντες τους Δικαστικούς παρέμειναν πιστοί στον βασιλιά Κωνσταντίνο. Έτσι συγκροτήθηκε σχεδόν ταυτόχρονα και το αντίπαλο φιλοβασιλικό στρατόπεδο, το οποίο είχε κι αυτό αξιόλογη λαϊκή βάση στην τοπική κοινωνία. Το γόητρο του “απελευθερωτή βασιλιά” διατηρούσε στέρεα θεμέλια στην πόλη από το 1912.
Η τοπική “Επιτροπή Εθνικής Αμύνης” έθεσε αμέσως υπό τον έλεγχό της τα χρήματα του δημόσιου ταμείου** και τη διαχείριση του υλικού που βρισκόταν στις στρατιωτικές αποθήκες της πόλης.
[ ** Κύριο μέλημα των κατά τόπους επαναστατών ήταν να διακοπεί η διοχέτευση των φορολογικών προσόδων από τις επαναστατημένες περιοχές προς το κέντρο του επίσημου ελληνικού κρατικού μηχανισμού.]
Η βασικότερη μέριμνά της ήταν η διοργάνωση τοπικής επιστράτευσης και η συγκρότηση αξιόμαχων στρατιωτικών μονάδων από Βεροιώτες για να αποσταλούν το ταχύτερο σε πολεμικές επιχειρήσεις. Κατά την αφήγηση του Ι. Παπαδάκη-Στάικου, στην αρχή της επιστράτευσης η πρόσκληση ήταν επιτυχής και οι επιστρατευμένοι συγκεντρώνονταν με αρκετή προθυμία στο Μελέτειο διδακτήριο. Η ρευστή πολιτική κατάσταση όμως και η προπαγάνδα των αντιβενιζελικών (η “αντίδραση” στην τοπική ορολογία) οδηγούσε πολλούς από αυτούς σε λιποταξίες ή φυγή προς τον νότο.
Η Επιτροπή, στην προσπάθειά της να καταστείλει την ανυποταξία, δεν απέφυγε λάθη και ακρότητες. Υποχρέωσε οικογένειες στην καταβολή χρηματικής εγγύησης, προχώρησε σε δημεύσεις περιουσιών, έφτασε μέχρι σε συλλήψεις και φυλακίσεις μελών της οικογένειας των λιποτακτών για να αναγκάσει τους φυγάδες να επανέλθουν …
Η παραίτηση του βασιλιά Κωνσταντίνου από τον θρόνο (την 30η Μαΐου 1917) υπέρ του γιου του με τη “σύμφωνη γνώμη” (επιβολή είναι η αλήθεια) της Entente επέφερε και στην πόλη μας μια επίπλαστη κι εύθραυστη ενοποίηση. Επί της ουσίας, καθ’ όλο το χρονικό διάστημα για το οποίο κάνουμε λόγο η Βέροια βρισκόταν υπό ήπιας μορφής κατάληψη από τις συμμαχικές δυνάμεις, με τη γαλλική στρατιωτική διοίκηση να έχει τον πρώτο λόγο για κάθε ζήτημα. Η γεωγραφική θέση της πόλης μας την είχε καταστήσει άκρως απαραίτητο διαμετακομιστικό κόμβο, μέσω του οποίου μεταφέρονταν στο μέτωπο της δυτικής Μακεδονίας και βορειότερα πολλές και σημαντικές στρατιωτικές δυνάμεις.
Επετειακές εκδηλώσεις γαλλικών εκστρατευτικών σωμάτων στην πλατεία Ωρολογίου, 14 Ιουλίου 1918 (Αρχείο Γ. Καλλιγά)
Πυρετώδεις μεταφορές στρατιωτών και στρατιωτικού υλικού στον Σ. Σ. Βέροιας
Ευνόητο είναι, αγαπητοί φίλοι ότι όλες αυτές οι ενέργειες γέννησαν πάθη, εχθρότητες και μίση, τα οποία μετέπειτα (βουλευτικές εκλογές του 1920) αλλά και σε βάθος χρόνου διαμόρφωσαν πολλές από τις τοπικές πολιτικές εξελίξεις και κοινωνικές συμπεριφορές …
Προσωρινό στρατόπεδο συμμαχικών στρατιωτικών μονάδων. Στο βάθος η Βέροια
(Αρχείο Στ. Ζυγουλιάνου)
(Συνεχίζεται…)
