Εκατό χρόνια από τα γεγονότα που σημάδεψαν ανεξίτηλα αλλά και προσδιόρισαν (κι ως φαίνεται από τα τρέχοντα γεγονότα προσδιορίζουν ακόμη) τη νεότερη Ιστορία της χώρας μας. Ο προσωπικός εσωτερικός διάλογος από την αρχή της χρονιάς ήταν εντονότατος: «Γιατί να τα σκαλίσεις; Δεν είναι αρκετά τα όσα βιώνουμε; Πόσος πόνος επιπλέον είναι ανεκτός;» «Σε κή ανάλυση, τι έχει να προσφέρει μια επαναπροσέγγιση επειδή ο συμβατικός χρόνος πρόσθεσε δεκαετίες και μερικά μηδενικά;»...
Και η αναβολή έδινε τη θέση της στην επόμενη αναβολή, μέχρι που, τελευταία, μια φράση της Χρύσας Αράπογλου (02/02/2022 εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ) ξεκαθάρισε τον θολό ορίζοντα της σκέψης μου: «Πέρασαν δεκαετίες σιωπής και βουβού λυγμού της πρώτης γενιάς. Κι άλλες δεκαετίες αμηχανίας της δεύτερης γενιάς που ξεπέρασε με ταχύτητα το στίγμα του “πρόσφυγγα”. Και μετά το ‘80 κύλησαν κι άλλες δεκαετίες, της τρίτης γενιάς, που οργανώθηκε σε σωματεία και συλλόγους διατήρησης της μνήμης. Έτσι, λένε, γίνεται πάντα. Η πρώτη γενιά που έζησε την Ιστορία σωπαίνει και προσπαθεί να επιβιώσει. Η δεύτερη μοχθεί να στεριώσει, η τρίτη, απελευθερωμένη, ζητά την αλήθεια. Ε, λοιπόν, η μνήμη πια δεν είναι πόνος. Η μνήμη είναι δύναμη. Και πηγή σοφίας».
Ανταπόκριση στην εσωτερική ανάγκη των νεότερων γενεών για την αλήθεια λοιπόν! Κι ας κάνουμε σήμερα την αρχή (συνοπτικά για την οικονομία του χώρου) με κάποιες αλήθειες που αφορούν στην τότε ευρύτερη εικόνα της γεωπολιτικής σκηνής:
Η διαρραγή της εθνικής ενότητας, όχι μόνο επέφερε την απουσία ψύχραιμου εθνικού στρατηγικού σχεδιασμού, αλλά οδήγησε σε παρερμηνεία των προθέσεων και των κινήτρων των “Συμμάχων”, και σε λανθασμένες διπλωματικές εκτιμήσεις. Σήμερα πια κορυφαίοι Έλληνες και ξένοι ιστορικοί έχουν καταδείξει με αδιάσειστα στοιχεία ότι εκείνη την τραγική περίοδο η Ελλάδα χρησιμοποιήθηκε από τη Δύση ως μοχλός εκβιασμού του Κεμάλ, προκειμένου αυτός να αφήσει εκτός των ορίων τού υπό διαμόρφωση τουρκικού κράτους τις πετρελαιοφόρες περιοχές (πχ της Μοσσούλης και Αφρίν, απασχολούν και σήμερα), τις οποίες εποφθαλμιούσε το δίχως κορεσμό συμφέρον (βασικό συστατικό στοιχείο του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού) των “Συμμάχων”.
Κάτω από αυτό το πρίσμα έγινε ανεκτή (μόνο και έως καιρού…) η προώθηση του ελληνικού στρατού και η παραμονή του ως την Άγκυρα, μέχρις ότου δηλαδή ο Κεμάλ να συμφωνήσει με τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής και να περιοριστεί εδαφικά στα όρια του Ευφράτη.
Εκ των προτέρων λοιπόν έπρεπε να είχε γίνει αντιληπτό από τις τότε ελληνικές πολιτικές ηγεσίες (και σε συμφωνία μεταξύ τους) ότι δεν υπήρχε η ελάχιστη πιθανότητα αποδοχής από τη Γαλλία και την Ιταλία (κυρίως αλλά κι όχι μόνο) στην ανασύσταση ενός “νεοβυζαντινού κράτους”, δηλαδή μιας ελληνικής περιφερειακής (υπερ)δύναμης, στο οποίο θα οδηγούσε η εδραίωση της Ελλάδας στη Μικρά Ασία.
Δεν προβλέφθηκε ακόμη η νομοτελειακή αντίδραση της αναδυόμενης Σοβιετικής Ενώσεως ως απάντηση στη συμμετοχή της Ελλάδας (ως συνεργός της Αγγλίας) στην εκστρατεία της Ουκρανίας. Σήμερα πλέον βεβαιώνεται σε κάθε επιστημονική ιστορική προσέγγιση ότι η οικονομική αρωγή του Τρότσκι στον Κεμάλ υπήρξε ο σοβαρότερος (αλλά όχι ο μοναδικός) παράγοντας ενίσχυσης των εθνικιστών Τούρκων.
Επόμενος καταλυτικός παράγοντας για την πρόκληση της Μικρασιατικής καταστροφής στάθηκε η μυστική συμφωνία του Κεμάλ με τους Γάλλους, γνωστή πλέον ως Συνθήκη της Άγκυρας στις 20 Οκτωβρίου 1921, η οποία defacto ακύρωσε τη συνθήκη των Σεβρών, ενώ παράλληλα του παρέδωσε την Κιλικία μαζί με ολόκληρο το πολεμικό υλικό του γαλλικού εκστρατευτικού σώματος.
Την αποστασιοποίηση (αυτό που λαϊκά λέμε: φεύγω με ελαφριά πηδηματάκια) των “Συμμάχων” συμπλήρωσαν: η αποχώρηση της Ιταλίας από την περιοχή της Εφέσου στις 5 Απριλίου 1922 και η άρνηση της Αγγλίας να ενισχύσει οικονομικά τη δυσβάσταχτη για την καχεκτική οικονομία της χώρας μας παραμονή του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος στη Μικρά Ασία.
Τα μοιραία αποτελέσματα μπορούμε να τα παρακολουθήσουμε με μια τοπική χροιά, από την εκτενή αφήγηση του Στέφανου Ζάχου στις “Αναμνήσεις ενός Βεροιώτη”, αποσπάσματα της οποίας παραθέτω:
«…Στα γύρω υψώματα (αναφέρεται στην περιοχή του Αφιόν Καραχισάρ), τα πεζοπόρα τμήματα έδιδαν μάχες σκληρές, το εχθρικό πυροβολικό βομβάρδιζε με σφοδρότητα τη χαράδρα, οι στρατηγοί Διγενής, Καϊμπαλής, Τρικούπης με τον ασύρματο έδιδον το σήμα “κλείσατε έντιμο ειρήνη, πατρίς μας καταστρέφεται”. Σαν σουρούπωσε, αυτός ο γενναίος στρατός που έγραφε σελίδες δόξης και μόνο νίκες γνώριζε, τόβαλε ως διά μαγείας στα πόδια… …Πού; Άγνωστο, μόνον έλεγαν να πάμε προς τη θάλασσα…
…Στο στράτευμα είχαν εισχωρήσει Τούρκοι που γνώριζαν τα ελληνικά με στολές Ελλήνων αξιωματικών και προέτρεπαν τους στρατιώτες να ακολουθήσουν αντίθετη κατεύθυνση και όσοι επείθοντο, συνελαμβάνοντο αιχμάλωτοι… Ο επικεφαλής αξιωματικός μας έδωσε την παραγγελία ευθεία και μόνο ευθεία (προς το Ουσάκ) και πράγματι βγήκαμε από την χαράδρα σώοι, αλλά από τους 140 άνδρες μόλις 40 βρεθήκαμε το πρωί, λίγοι τηλεφωνηταί και οι άλλοι ημιονηγοί με τα αρχεία φορτωμένα στα μουλάρια. Απ’ εδώ και πέρα αρχίζει το μαρτύριο, η κούραση, η δίψα, η πείνα, άυπνοι, για να κρατηθούμε στα πόδια, κρατούσαμε τις ουρές των ζώων.
…Όταν έφτασα στην Πούντα αντίκρυσα ένα θέαμα φριχτό, λαός, στρατός να συνωθούνται και να μη γνωρίζουν τι ζητούν, όλοι κατηφείς, κουρασμένοι, εξαντλημένοι να τρέχουν με τα μπογαλάκια τους απ’ εδώ κι απ’ εκεί… …Η θάλασσα γεμάτη πτώματα, η παραλία γεμάτη υλικά στρατού κι άλλα πεταμένα στη θάλασσα και από λιμάνι χαράς, είχε μεταβληθεί σε λιμάνι κολάσεως, σε λιμάνι φρίκης… …Στις 28 το πρωί συναντώ τον υπολοχαγό Θρασ. Σμυρλή και από κοινού τηλεγραφούμε στους γονείς μας: “Είμεθα σώοι στη Χίο”…
…Αποσπάστηκα στο απόσπασμα τηλεγραφητών της VII Μεραρχίας και αμέσως ανεχώρησα για την έδρα της στα Ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Εκεί στον Έβρο έγινε το θαύμα. Ο στρατός ανασυγκροτήθηκε και ήταν έτοιμος να διαβεί τον Έβρο, αλλά το κρίσιμο βράδυ, κατά τα μεσάνυχτα, μας μετέδωσαν την πληροφορία ότι αι επιχειρήσεις ματαιώνονται…»
Στο Μπουρνόβα, προάστιο της Σμύρνης, λίγο μετά την επιστράτευση της κλάσης 1922. Από αριστερά: Ιωάν. Γούναρης, Στεφ. Ζάχος, Δημ. Πολυζωΐδης (Βεργιώτες κληρωτοί).
Αποβίβαση ελληνικού στρατιωτικού σώματος στη Ραιδεστό, 5 Σεπτεμβρίου του 1922
Τι είχε συμβεί;
Μας το διευκρινίζει ο Ξενοφών Στρατηγός (Η Ελλάς εν Μικρά Ασία, 1925):
«…Καί οι υπογράψαντες τάς ωραίας αυτάς λέξεις, εξήλθον εκ της αιθούσης της Διασκέψεως τελείως ευχαριστημένοι, φυσικά, μέ τόν εαυτόν των, ότι αυτοί εξετέλεσαν τό καθήκον των, αφειδώς μοιράσαντες συμβουλάς καί φιλοφρονήσεις, σύν τή μερίμνη περί των συμφερόντων των.
Τό ότι όμως τό έγγραφον αυτό απετέλει τό σάβανον ενός μικρού Έθνους, όπερ εκάλεσαν εις βοήθειαν των κατά τήν ώραν του κινδύνου καί όπερ μετά σπανίως εθελοθυσίας καί τελεσφόρως τούς εβοήθησαν, ουδόλως ετάραττε τάς συνειδήσεις τών αξιούντων να διευθύνωσι τάς τύχας του Κόσμου! Εστω τούτο δίδαγμα τουλάχιστον διά τό μέλλον!».
Δηλαδή, οι εκπρόσωποι των “συμμαχικών” δυνάμεων έσπευσαν να συμφωνήσουν (χωρίς να υπολογίσουν τις ελληνικές θέσεις) σε ένα σχέδιο ειρήνης αδιαφορώντας πλήρως για τη μοίρα των χριστιανικών πληθυσμών της τουρκικής επικράτειας. Το μόνο που ενδιαφέρθηκαν να εξασφαλίσουν ήταν η ελεύθερη ναυσιπλοΐα στα Στενά με τη μόνιμη αποστρατικοποίηση τους.
Για να απαθανατίσει την τραγική αυτή εξέλιξη με πίκρα ο λαϊκός στίχος:
«…κι έστειλ’ εμάς στην προσφυγιά, στου κόσμου την ορφάνια»…
Πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη
Πρόσφυγες από τα Μικρασιατικά παράλια
(Συνεχίζεται…)
