Του Ευαγγέλου Τσιούμα, συντχου δασκάλου,
πρώην σχολικού συμβούλου Π.Ε.
(Η εργασία αυτή που αποτελείται από μια σειρά εύκολων και κατανοητών μαθημάτων έχει σκοπό να εισαγάγει κάθε ενδιαφερόμενο και ιδιαίτερα τους μαθητές της Στ΄ τάξης του Δημ. Σχολείου και του Γυμνασίου στα μυστικά αυτού του μοναδικού μας θησαυρού που λέγεται αρχαία ελληνική γλώσσα. Τα κείμενα που εμπεριέχονται στα μαθήματα αυτά είναι εύκολα στην κατανόησή τους και παρουσιάζονται κατά τέτοιο τρόπο ώστε το λεξιλόγιο και η σύνταξη να είναι τέτοια που να δημιουργούν όλες εκείνες τις προϋποθέσεις ευχάριστης ενασχόλησης με αυτά. Ο ενδιαφερόμενος καλείται να οικειοποιηθεί τα αντικείμενα προς μάθηση με ευχάριστη προσωπική ενασχόληση και τη μέθοδο της προσωπικής υποβοηθούμενης ανακάλυψης των εκάστοτε γλωσσικών στοιχείων φτάνοντας βήμα προς βήμα στο ποθητό αποτέλεσμα).
Εισαγωγή
Μερικοί ισχυρίζονται ότι η αρχαία ελληνική και η νεοελληνική γλώσσα είναι δύο διαφορετικές γλώσσες. Η άποψη αυτή που εκφράζεται από συγκεκριμένη πολιτική ιδεολογία δεν είναι σωστή. Μπορούμε να το καταλάβουμε αυτό συγκρίνοντας λέξεις της αρχαίας με αυτές της νεοελληνικής γλώσσας. Υπάρχουν πάμπολλες λέξεις που:
1. Είναι εντελώς ίδιες, και στη μορφή και στη σημασία, π.χ. ἁρπάζω, ἀλήθεια, ἅλμα, ὁδός, ἔδαφος, οὐρανός, θάλασσα κλπ.
2. Η μόνη τους διαφορά είναι η κατάληξη σε διάφορες πτώσεις (π.χ. η πατρίδα - ἡ πατρίς, τῆς πατρίδος, ο πατέρας - ὁ πατήρ, τοῦ πατρός, ο πνεύμονας - ὁ πνεύμων, τοῦ πνεύμονος, η πράξη - ἡ πρᾶξις, τῆς πράξεως κλπ.)
3. Δεν τις χρησιμοποιούμε πια μόνες τους στην αρχαία τους μορφή αλλά ως μέρος μιας σύνθετης λέξης, π.χ. δεν χρησιμοποιούμε τις λέξεις:
α. ὓδωρ, αλλά τις λέξεις υδραυλικός, ύδρευση, υδρορροή κλπ.,
β.χείρ (χέρι), αλλά τις λέξεις χειροποίητος, αριστερόχειρας, χειροκίνητος κλπ.,
γ. αὐδή (φωνή), αλλά τη λέξη άναυδος (άφωνος).
δ. χρεία (ανάγκη), αλλά το ρήμα χρειάζομαι (έχω ανάγκη από)
ε. οἶκος (σπίτι), αλλά οικογένεια, οικόπεδο, οικοδεσπότης
ζ. ἄστυ (πόλη), αλλά αστυνομία, αστυφύλακας, αστυφιλίακλπ.
Αποτέλεσμα αυτής της ιστορικής συνέχειας της γλώσσας μας είναι ότι σήμερα χρησιμοποιούμε κατά τα λεγόμενα των ειδικών το 60% των λέξεων του Ομήρου. Επομένως, η σημερινή μας γλώσσα δεν είναι διαφορετική από τη γλώσσα που μιλούσαν ο Περικλής, ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης κλπ.
Είναι κατανοητό λοιπόν, ότι η γλώσσα μας είναι ενιαία από την αρχαία εποχή μέχρι σήμερα. Οι αλλαγές που συνέβησαν στο πέρασμα του χρόνου, από την εποχή του Ομήρου μέχρι σήμερα, δεν αναιρούν το χαρακτηρισμό της ως ενιαίας, γιατί η γλώσσα σαν ζωντανός οργανισμός εξελίχτηκε και εξελίσσεται προσαρμοζόμενη πάντοτε στις ανάγκες των ανθρώπων που τη μιλούν. Η αρχαία γλώσσα μας ομιλήθηκε όχι μόνο στον ελληνικό χώρο από τους Έλληνες, αλλά και στις εκατοντάδες αποικίες κοντά και μακριά από την Ελλάδα και έγινε η γλώσσα του εμπορίου γύρω από τη Μεσόγειο Θάλασσα, αλλά και η διεθνής γλώσσα της εποχής του Μ. Αλεξάνδρου. Χάρη σ’ αυτόν διαδόθηκε στα πέρατα της γης με τη μορφή της κοινής Αλεξανδρινής που είναι η κυριαρχούσα γλώσσα για 600 χρόνια περίπου (300 π. Χ. – 300 μ. Χ.) και αποτελεί την εξέλιξη της αυστηρής αρχαίας γλώσσας των κλασσικών χρόνων σε μια μορφή απλούστερη και πιο κατανοητή από τους πολλούς. Σ’ αυτή τη γλώσσα του πολιτισμού, του εμπορίου, των συναλλαγών και της χριστιανικής πίστης γράφτηκαν σπουδαία έργα: Μεταφράστηκε η Παλαιά Διαθήκη. Γράφτηκαν τα Ευαγγέλια, οι Πράξεις των Αποστόλων και όλα τα κείμενα της Καινής Διαθήκης. Κηρύχτηκε το Ευαγγέλιο στις εσχατιές του κόσμου. Γράφτηκε η εκκλησιαστική ποίηση. Κήρυξαν και έγραψαν τα συγγράμματά τους οι μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας και οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς.
Στην πραγματικότητα η γλώσσα μας είναι και σήμερα διεθνής γλώσσα, παρόλο που διεθνώς χρησιμοποιούμε ως τέτοια την Αγγλική, γιατί αυτή είναι η μητέρα των γλωσσών του δυτικού κόσμου. Οι γλώσσες αυτές έχουν πάρει τον τεράστιο λεξιλογικό πλούτο της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, και τον έκαναν οικουμενικό. Ο πλούτος αυτός πήγασε μέσα από τη σκέψη, τη φιλοσοφία, τα μαθηματικά και τα κλασσικά αριστουργήματα των αρχαίων Ελλήνων, οι οποίοι ανήγαγαν τη γλώσσα τους σε εργαλείο δημιουργίας έργων υψηλού επιπέδου που άπτονται όλων των επιστημών.
Αν αυτό που λένε οι σχετικοί με τη γλώσσα επιστήμονες, ότι σκέψη και γλώσσα ως όψεις του ίδιου νομίσματος είναι άρρηκτα δεμένες μεταξύ τους και ότι η μία προϋποθέτει, αλλά και ακολουθεί την άλλη, τότε συμπεραίνει κανείς ότι, αφού τα πνευματικά επιτεύγματα των αρχαίων Ελλήνων είναι ασυναγώνιστα, αξεπέραστα, υψηλά, απαράμιλλα, τέτοια πρέπει να είναι και η γλώσσα στην οποία γράφτηκαν. Ή λοιπόν η γλώσσα τους ήταν τόσο εγκεφαλική, τόσο νοηματική με τη μέγιστη εκφραστική δύναμη και έκανε και αυτούς ευφυέστατους, ώστε να δημιουργήσουν τα απείρου κάλλους έργα τους, ή αυτοί ήταν τόσο έξυπνοι που δημιούργησαν την πιο εκφραστική, μουσική, λογική και μαθηματική γλώσσα του κόσμου, όπως παραδέχονται οι σχετικοί μ’ αυτή επιστήμονες.
Με αυτή τη γλώσσα εκφράζονται σήμερα οι νέες εφευρέσεις και ανακαλύψεις, τα νέα επιτεύγματα όλων των επιστημών, ιδιαίτερα της ιατρικής. Με αυτή τη γλώσσα λειτουργούν οι Η/Υ και η σύγχρονη τεχνολογία (π.χ. η αγγλική λέξη «delete» που χρησιμοποιούμε στον Η/Υ ως εντολή για να σβηστεί κάτι παράγεται από το αρχαίο ρήμα «δηλέομαι» που σημαίνει «καταστρέφω».
Αυτή τη γλώσσα που οι αρχαίοι μας πρόγονοι υπηρέτησαν και χρησιμοποίησαν με τόσο ζήλο και σεβασμό, οι σημερινοί Έλληνες φαίνεται ότι δεν τη σέβονται και δεν τη χρησιμοποιούν όπως μας παραδόθηκε, αλλά την αλλοιώνουν οδηγώντας την σε μαρασμό. Υφίσταται ανελέητο διωγμό με αποτέλεσμα η γλώσσα μας να γίνεται όλο και πιο φτωχή και να πάσχει από τη σχεδόν ανίατη ασθένεια, τη λεξιπενία. Στην καθημερινή μας ζωή χρησιμοποιούμε ελάχιστες λέξεις από το θησαυρό των εκατοντάδων χιλιάδων λέξεων που διαθέτει η γλώσσα μας. Τη στιγμή που πολλές ξένες χώρες εισάγουν την εκμάθηση των Αρχαίων Ελληνικών στα σχολεία τους, γιατί γνωρίζουν τα πλεονεκτήματα και τα ευεργετήματά τους στον εγκέφαλο και τη σκέψη, εμείς παίρνουμε αποστάσεις από μια δημιουργική και αποτελεσματική διδασκαλία τους και με την επιπολαιότητα και αδιαφορία μας μετατρέπουμε αυτόν τον γεμάτο σφρίγος και ζωντάνια οργανισμό, που λέγεται ελληνική γλώσσα και αποτελεί το κυριότερο στοιχείο της ουσίας μας και της ταυτότητάς μας, σε έναν αδύνατο και ψυχορραγούντα οργανισμό.
Η ζημιά δεν γίνεται μόνο με τη συρρίκνωση του ενεργητικού μας λεξιλογίου, αλλά και με τη σύνταξη και τη γραμματική, οι οποίες παίρνουν σε μερικές περιπτώσεις ξενόφερτους τύπους και αλλοιώνουν με τον τρόπο αυτό τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της γλώσσας μας. Αντί οι χρήστες αυτών των νεοεισαχθέντων μορφών να προσπαθήσουν να βελτιώσουν τη γλωσσική τους ικανότητα, καταφεύγουν σε προσωπικά τους γλωσσικά δημιουργήματα, των οποίων με τη βοήθεια των νέων τεχνολογιών και των κοινωνικών μέσων δικτύωσης γίνονται μιμητές πάμπολλοι διογκώνοντας έτσι το πρόβλημα της ορθής χρήσης της γλώσσας μας. Αυτό που άρχισε να γίνεται τώρα τελευταία από τους ανθρώπους και τα ΜΜΕ είναι πολύ αποκαρδιωτικό και δείχνει την περιφρόνηση και την απαξίωση αυτού του μοναδικού στον κόσμο θησαυρού. Φράσεις με τις αντωνυμίες «σε, με» αντί των αντωνυμιών «τον εαυτό σου, τον εαυτό μου», όπως «δε με πιστεύω» αντί «δεν πιστεύω στον εαυτό μου» κλπ., κερδίζουν συνέχεια έδαφος και επιβάλλονται σιγά σιγά σε ευρύτερο κοινό. Η ελληνική γλώσσα είναι τόσο πλούσια όσο καμιά άλλη στον κόσμο και έχει όλα τα μέσα και όλους τους τρόπους έκφρασης. Δεν χρειάζεται να εισάγουμε νέους τρόπους έκφρασης και να καταργήσουμε αυτούς που χρησιμοποιούνται εδώ και αιώνες ως ελληνικός τρόπος έκφρασης. Δεν μπορούμε να εισάγουμε σύνταξη ή γραμματική άλλων γλωσσών, γιατί αυτά τα στοιχεία λειτουργούν σωστά μόνο στα πλαίσια μιας συγκεκριμένης γλώσσας. Κάθε μεταφορά σε άλλη γλώσσα δεν μπορεί να λειτουργήσει και είναι ατυχής και επικίνδυνη για τη δήλωση του ίδιου μηνύματος.
Ευτυχώς που σήμερα, ύστερα από πολλές παλινωδίες, έχει εισαχθεί η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στη Β΄θμια Εκπαίδευση. Εκείνο που πρέπει να προσεχθεί πολύ είναι η μέθοδος διδασκαλίας, η οποία πρέπει να εμπεριέχει ισχυρά κίνητρα, ενθουσιασμό και πίστη στην αξία της αρχαίας μας γλώσσας που θα βοηθήσουν τους μαθητές να βιώσουν ευχάριστα το μάθημα, κάτι που θα οδηγήσει σε σπουδαία μαθησιακά αποτελέσματα. Πιστεύω πως μια άριστα και παιδαγωγικά δομημένη διδασκαλία από επαρκώς και αδιάλειπτα επιμορφούμενους εκπαιδευτικούς στο ζήτημα αυτό (δηλ. της διδασκαλίας της αρχαίας γλώσσας) που θα άρχιζε από την ΣΤ΄ τάξη του Δημοτικού με σωστά επιλεγμένο υλικό που θα περιείχε απλά κείμενα, π.χ. διασκευές των κειμένων του παλιού αναγνωστικού Α΄ τάξης Γυμνασίου του Γ. Ζούκη και αποσπάσματα από την Καινή Διαθήκη και την εκκλησιαστική υμνογραφία θα ήταν προς τη σωστή κατεύθυνση, γιατί η γλώσσα τους είναι η κοινή Αλεξανδρινή, μια απλούστερη εκδοχή της αρχαίας ελληνικής, και πιο κοντά στη σημερινή μας γλώσσα. Έτσι οι μαθητές θα έβρισκαν το μάθημα ενδιαφέρον, γιατί δεν θα αντιμετώπιζαν ιδιαίτερη δυσκολία και θα κατανοούσαν το προς επεξεργασία υλικό είτε από μόνοι τους είτε με κάποια μικρή βοήθεια. Θα μάθαιναν επίσης σιγά σιγά τα μυστικά της και θα αισθάνονταν περηφάνια και χαρά που θα έρχονταν σε επαφή με την αρχαία γλώσσα και τους σοφούς προπάτορές τους. Αυτή θα τους βοηθούσε και στην εμπέδωση και διεύρυνση του λεξιλογικού πλούτου της σημερινής μας γλώσσας και τελικά, με τις εισαγωγικές γνώσεις, θα είχαν προετοιμαστεί, για να παρακολουθήσουν την επίσημη διδασκαλία της αρχαίας γλώσσας στην Α΄ τάξη Γυμνασίου, η οποία έχει σαν βάση ένα πολύ απαιτητικό γλωσσικό υλικό αναφορικά με τη σύνταξη, τη γραμματική και το λεξιλόγιο.
Για να καταλάβουν οι μαθητές πόσο εύκολη είναι αυτή η εκδοχή της αρχαίας μας γλώσσας, αρκεί να διαβάσουν και να προσπαθήσουν να αποδώσουν το νόημα των δύο παρακάτω αποσπασμάτων, το πρώτο από το Ευαγγέλιο και το δεύτερο από την αναστάσιμη προσευχή «Ἀνὰστασιν Χριστοῦ θεασάμενοι…»:
α.«Εἶπεν1 ὁ Κύριος τὴν παραβολὴν1 2ταύτην1». Είμαι σίγουρος ότι όλοι οι μαθητές θα καταλάβουν και θα αποδώσουν την πρόταση στη νέα γλώσσα ως εξής: «Είπε ο Κύριος την παραβολή αυτή». Βλέπουμε ότι οι τρεις (1) διαφορές είναι στο γράμμα -ν- και η τέταρτη (2) στο γράμμα -τ-. Οι πέντε λέξεις είναι ίδιες, εξαιρείται η έκτη (ταύτην) που είναι καθαρά λέξη της αρχαίας, όπως και το γράμμα -ν- στην κατάληξη. Η λέξη «ταύτην» είναι η Αιτιατική του θηλυκού της αντωνυμίας «οὗτος, αὓτη, τούτο» που σημαίνει «αυτός, αυτή, αυτό».
β. «Τὸν Σταυρὸν1 Σου, Χριστὲ, προσκυνοῦμεν2 καὶ τὴν ἁγίαν3 Σου Ἀνὰστασιν4 ὑμνοῦμεν2 καὶ δοξάζομεν2». Δηλαδή:
«Τον Σταυρό Σου, Χριστέ, προσκυνούμε και την αγία Σου Ανάσταση υμνούμε και δοξάζουμε». Όπως βλέπουμε είναι σχεδόν ίδιες. Διαφέρουν στο -ν- της κατάληξης των ουσιαστικών(1), των ρημάτων(2) και των επιθέτων(3). Μια άλλη διαφορά είναι στην κατάληξη της λέξης «Ἀνάστασιν4». Όπως ξέρουμε η κατάληξη των θηλυκών στη νεοελληνική γλώσσα είναι -η- , ενώ στην αρχαία είναι -ις-, π.χ. ἡ τάξις, ἡ ἂσκησις, ἡ πόλις και στην Αιτιατική την τάξιν, την ἂσκησιν, την πόλιν, την Ἀνάστασιν. Στη σημερινή μας γλώσσα χρησιμοποιούμε το μονοτονικό σύστημα, δηλ. τονίζουμε τις λέξεις με έναν μόνο τόνο, την οξεία (΄). Οι λέξεις όμως της αρχαίας γλώσσας τονίζονται με το πολυτονικό σύστημα που θα δούμε παρακάτω και που περιλαμβάνει τα εξής σημεία:
΄ ῀ ` ᾽ ῾
ΜΑΘΗΜΑ 1
Τόνοι και πνεύματα
1Α. Τόνοι
Οι λέξεις στην αρχαία ελληνική γλώσσα τονίζονται ως εξής: Με την οξεία (΄), την περισπωμένη (῀) και τη βαρεία (`) που είναι σαν την οξεία αλλά με κλίση προς τα αριστερά.
• Η βαρεία μπαίνει στη λήγουσα, όταν δεν ακολουθεί σημείο στίξης, όπως στις οξύτονες λέξεις του α΄ παραπάνω παραδείγματος: τὴν, παραβολὴν και του β΄παραδείγματος: «τὸν, Σταυρὸν, Χριστὲ, καὶ, τὴν.
• Η οξεία μπαίνει:
1. Στην προπαραλήγουσα (ἀνά-στα-σις)
2. Σε κάθε βραχύχρονη συλλαβή, δηλ. σε συλλαβή με -ε και ο- (βέ-λος, τό-πος)
3. Στην μακρόχρονη παραλήγουσα όταν και η λήγουσα είναι μακρόχρονη, δηλ. όταν έχουν τα φωνήεντα -η και ω- και τις διφθόγγους -αι, ει, οι, υι, αυ, ευ, ηυ, ου (θή-κη, ἐ-κεί-νη, ἥ-ρως, αἴ-γλη, τοῦ οἴ-κου, ὑ-φαί-νω)
• Η περισπωμένη μπαίνει:
1. Στη μακρόχρονη παραλήγουσα, όταν η λήγουσα είναι βραχύχρονη -ε, ο- (π.χ. ὁ κῆ- πος, ὁ χῶ-ρος, ἐ-κεῖ-νος, ἡ νῆ-σος, οἱ Τρῶ-ες, το πλῆ-ρες, κλαῖ-τε, εὐ-χα-ρι-στοῦ-μεν, ποι-εῖ-τε κλπ.)
2. Στη μακρόχρονη λήγουσα της Γενικής και Δοτικής των ουσιαστικών, των επιθέτων και των αντωνυμιών του Ενικού και του Πληθυντικού αριθμού, όπως στον παρακάτω πίνακα:
ΠΡΟΣΟΧΗ !
Στα κείμενα που ακολουθούν για τεχνικούς λόγους δεν θα χρησιμοποιηθεί καθόλου το σημείο της βαρείας, στη θέση της οποίας θα μπαίνει το σημείο της οξείας.
Άσκηση: Τόνισε τις παρακάτω λέξεις:
Η Διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας
ουσιαστικό τοῦ ποιητοῦ τῷ ποιητῇ τῶν ποιητῶν τοῖς ποιηταῖς
ουσιαστικό τῆς φωνῆς τῇ φωνῇ τῶν φωνῶν ταῖς φωναῖς
επίθετο τοῦ ἀγαθοῦ τῷ ἀγαθῷ τῶν ἀγαθῶν τοῖς ἀγαθοῖς
αντωνυμία αὐτῆς αὐτῇ αὐτῶν αὐταῖς
παιζω ποιουμεν χωρες ἡρωων ὡρων εἰδε
φυτου ἐκεινος ἐπαιξε κηπε φωνης γενναιος
ἐκεινη ὡραιους κηπους νησων τοις ἀρχαιοις αἰωνες
